Zerdeleı bilsek, belgili ǵalymnyń osy sóziniń astarynda tereń maǵynaly oı jatyr
Elde birqatar saıası ózgerister ornap, tyń bastamalar kóterilip jatyr. Osy rette halyqtyń áleýmettik turmysyn túzeý mańyzdy. Ol úshin shaǵyn jáne orta kásipkerlikti qoldaý qajet ekeni aıqyn. Ekonomıkalyq dúmpý bolsyn desek, bilikti maman daıarlap, óndirýshiden óńdeýshige aınalý shart. Qazaqstan – Eýrazıa júreginde qonys tepken el. Toǵyz joldyń torabynda tur. Batys pen Shyǵysty jalǵap turǵan magıstral. Islam elderine de, Qytaı, Reseı naryǵyna shyǵýǵa da múmkindik mol. Baıaǵy Jibek jolynyń basty faktory. Saýda-sattyq, alys-beristi jańǵyrtýǵa tolyq negiz bar. Osyǵan oraı Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty bas dırektorynyń orynbasary, ekonomıs Úles NYSANBEKTİ áńgimege tarttyq.
TARIHI KEZEŃ
Biz tarıhı kezeńderden ótip kelemiz. Saıası jańarý beleń aldy. Halyq ıgi ózgeristerdi kútip otyr. Soǵan talpynyp tirlik etýde. Árkim óz sharýasyn jasap jatyr. Maqsat – jaqsy ári jaıly ómir súrý. Sol úshin qoldan kelgenniń bárin isteýde.
Ádiletti elge aınalýdyń bir ǵana jolyn baǵamdaımyz. Ol – ashyqtyq. Halyq atqaminerlerdiń qandaı ispen shuǵyldanyp júrgendigin baqylap otyrsa deımiz. Osyndaı shaqta «barmaq basty, kóz qysty» bolmasa. Qarapaıym sharýa isin dóńgelete alsa, eńbektene kele magnatqa aınalýy qajet. Jetistikke jetken janǵa jastar súısinedi. Ósip kele jatqan jas býyn barlyǵyn kórip, bilip otyr. Alǵyr, básekege qabiletti qazaq jastary AQSH, Eýropada kásip bastaýdy armandaǵannan góri, týǵan elinde bári múmkin ekendigine kóz jetkizýi qajet. Ony jasaıtyn búgingi orta men aǵa býyn – bizder men sizder. Tarıhı kezeń memlekette aýqymdy is pen oqıǵalar oryn alǵanda bolady. El myqty bolsyn desek, eń mańyzdy salalardy damytaıyq. Turalap qalǵandaryn jańǵyrtaıyq. Qolynan is keletin qazaq azamattaryna múmkinshilik bereıik. Sonda ǵana nátıjesin kóre bastaımyz.
Tarıhqa kóz júgirtsek, ata-babamyzdyń ǵumyry at ústinde ótipti. Únemi jaýgershilik, udaıy soǵys, antalaǵan dushpan aınalshyqtap shyqpapty. Nebir náýbetti kórse de, ult bolyp uıysyp, qıyn shaqta túgel atqa qonypty. Bahadúr babalardyń arqasynda el men jer búgingi urpaǵyna amanatqa qaldy. Al «amanatqa qıanat jasaýǵa bolmaıdy». Muny kóziqaraqty ár kisi biledi. Armanymyz – qazaq memleketi zamanǵa saı, ýnıtarly, ekonomıkasy, áskeri qýatty derjava bolǵany. Mine, dál sol kezde ǵana Ádiletti Qazaqstan ornaıdy.
ÓŃDEÝSHİ ELGE AINALAIYQ
Osy ýaqytqa deıin túrli jaǵdaı boldy. Qyzyl ımperıa tusyndaǵy jaǵdaı aıtpasa da túsinikti. Bári josparly ekonomıka-tuǵyn. Sonyń saldarynan ólip-tirilip is qylýshy men jatypisher birdeı kún kórdi. Iaǵnı «kúrishtiń arqasynda kúrmek sý ishti». Sharýashylyqqa eptiler baǵalanbady.
Keńestik kezeńde Qazaqstan shıkizat kózi edi. Temirjol logıstıkasy soltústiktegi kórshige baǵyttaldy. Jerdiń asty-ústinde qandaı baılyq bar - sonyń bári syrtqa ketti. Tek qana óndirýshi boldyq. Altyn, kúmis, kómir, hrom, nıkel, t.b. tústi metaldar qazyp alyndy. Vagondarǵa tıeldi de, shyǵaryldy. Bunyń arty eshqandaı ekologıalyq talaptarǵa saı bolmady. Qalaı qazyldy, ken oryndary solaı úńireıip ashyq qaldy. Al keıbireýinde eldi mekenderdiń jer astyna túsip joq bolyp ketý qaýpi týdy. Osyndaı olqylyqtardyń ornyn toltyra almaı kelemiz.
Óńdeýshi elge aınalýdyń joly bar. Erte me, kesh pe, munaı men gaz taýsylady. Sarapshylar 15–20 jyl dep boljaýda. Kórdińiz be, qazba baılyqtyń dáýreni aıaqtalyp keledi. Máńgi eshnárse joq. Sondyqtan ekonomıka kópvektorly bolýy kerek. Ózimiz jipke deıin óńdesek, kerek bolsa aıaq kıimniń baýyn da jasaıyq. Sonda ǵana syrtqa bereshegimiz bolmaıdy. İshki naryqty qamtamasyz etemiz. Bul - bizdiń armandap aıtyp júrgen asyl oılarymyzdyń bir parasy ǵana.
«QAZAQTYŃ ÓZ AKADEMIASY BOLÝY KEREK»
Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi Asqar Jumadildaev «Qazaqtyń óz akademıasy bolýy kerek» degendi jıi aıtady. Óte durys pikir. Árirekten qaýzaıyn. Ótkende fılosofıa ǵylymynyń doktory, akademık Ábdimálik Nysanbaevty máńgilik saparǵa shyǵaryp salý rásimine qatystyq. 86 jyl ǵumyr keshipti. Bizdiń ınstıtýtty 21 jyl basqarǵan kisi. Ózi ashyq-jarqyn, aqkóńil, sharýany da shalqaıta biletin kisi edi. Jaspen jas adamsha, úlkenmen óz deńgeıinde sóılese alatyn. Aıtpaǵym, aldyńǵy aǵa býyn ketip jatyr. Odan keıingi kisiler de azaıypty. Orta býyn biz bolyp qalyppyz. Múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdar qalmaı barady.
Óz ýaqytynda Máskeýde qona jatyp Qanysh Sátbaev pen Muhtar Áýezovter qurǵan Ǵylym akademıasynyń odan ári kádeli ómir súrýine álgi tulǵalar úlesin qosty. Artynan ergen qazirgiler de qal-qadirinshe paıdasyn tıgizýde. Aıtpaǵym, naǵyz doktor bolatyn bizderge jol jabyq. Kandıdat kúıimizde qaldyq. 2010 jyly asyǵys-úsigis Bolon júıesine enip kettik. Baıaǵydaı kandıdat, doktor bolatyn júıe joıyldy.
Qazir dástúrli jolmen qorǵaǵan doktorlardyń sońy alpysty alqymdady, aldy – qazaqtyń kórnekti ǵalymy, akademık Dosmuhamed Kishibekov aǵamyz ǵasyr jasaýda. Endi birneshe jyl ótse, akademık bola alatyn doktor bolmaı qalatyn túri bar. PhD doktorlardy akademıalyq dáreje dep qana moıyndady. Olar akademıanyń korespondent-múshesi bola almaıdy. Sonda kim ǵalym bolýǵa, akademık bolýǵa qyzyqsyn?! Búıte berse, eshkim ǵylymǵa kelýge yntalanbaıdy. Sondyqtan burynǵysynsha kandıdat, doktorlyq qorǵaýdy da qaıta engizeıik. Sonda 50/50 bolady. Sonymen birge, magıstr dárejesi úshin aılyǵyna 25–30% kóleminde ústemaqy qosaıyq. PhD doktor eń tómengi jalaqynyń eki eselengenin alsa deımiz. Naqtyraq aıtsaq, qazir Qazaqstandaǵy eń tómengi aılyq tabys 70 myń teńge. Osyny eki eselesek, PhD dárejesi úshin 140 myń teńge qosymsha alýy qajet. Sondaı-aq, ony ǵylymı dáreje dep taný kerek.
Bul eń tómengi jalaqy ósken saıyn eskerilýi tıis. Muny Parlament zańmen bekitip, ǵylym týraly baptyń ishinde kórsetilse deımiz. Sonda ǵana jastar shetelde emes, ózimizde jumys isteýge qulshynady. Ǵylymı jańalyq ashady. Sonymen qatar, granttyq jobalardyń bes jylǵa bekitilgeni abzal. Al jobany usyný, esep ótkizý tek qazaq tilinde júrgizilgeni jón. Ǵalym aǵylshyn, orys tilinde qaıta-qaıta esep jazyp áýrelenbese eken. Skopýstyń da prosentıli 35-ke bardy. Skopýstan góri, jazylyp jatqan monografıa, jınaqtyń taralymy, jarnamasy alǵy shepte turýy tıis.
UǴA ǵalymy men qyzmetkerlerine jeńildik bolsa eken. Iaǵnı jylyna bir márte sanatorıı, shıpajaı, kýrorttyq saýyqtyrý oryndaryna joldama berilse deımiz. Buryn osyndaı jaǵdaı bolǵan. Sony qalpyna keltirse... Óıtkeni, ǵalym udaıy oı eńbegimen shuǵyldanady. Qajıdy. Jyl sońynda 13-jalaqy, memlekettik merekelerge saı jylyna 3-4 retten syıaqy, ústemaqy, bonýs alyp tursa, nur ústine nur bolar edi.
Fólklortanýshy ǵalym, akademık Seıit Qasqabasov «Akademıanyń bolýy – memlekettilik belgisi» depti. Ǵalymnyń osy sóziniń astarynda tereń maǵynaly oı jatyr.
JASTARǴA QOLDAÝ BİLDİREIİK
Qazirgi jastar eńbekqor. İstiń kózin biledi. Ár sharýany dóńgeletip áketýge yntaly. Munyń bári jaqsy. Jas kezde taýy shaǵylmaýy úshin betin qaqpaıyq. Ózim de júrgen jerimde qoldaý jasaımyn. Ǵylymı jobalarǵa tartamyn. Biraq keıde qısyny kelmeıdi. Keıbirin 0,5 júktememen jumysqa alasyz. Al tólenetini 80 myń teńgeniń aınalasy. Tolyq bir stavka berseńiz, zańǵa tompaq keletin tusy shyǵa keledi. Onyń ózinde 150 myń teńgeden sál-aq asar. Al alyp megapolıs Almatyda mundaı qarjy jyrtyqqa jamaý bolmaıdy. Basynda ıpotekasy bolsa, tipten qıyn. Úılenip, balaly-shaǵaly bolsa, mundaı qarjymen múldem kún kóre almaıdy. Kórdińiz be, máseleniń kiltıpany qaıda jatyr?! Aýyldan kelgen jas azamattyń qalada nápaqasyn tabýy kúrdelenip barady. Aıadaı ǵana jaldamaly páterde kún keshedi. Bir shetinen joǵary oqý ornynda, kolejde oqıdy. Keminde 2-3 jerde jumys isteıdi. Úıleneıin dese, tapqany ózinen artylmaıdy.
Aýyldaǵy otbasyna qarjy salatyndary da bar. Kýrer, jetkizýshi, daıashy, júk tasýshy syndy qara jumysshy bolyp kúndik aqyǵa jumys istep júr. Eńbekke qarsy emespiz. Álgi jastyń oıy kún kórý, birdi ekinshige jetkizý bolsa, qaıdan qatyryp teorıalyq bilim jınaıdy?! Eýropalyq standart dep ýnıversıtet, orta arnaýly bilim oryndarynyń jyldyq oqý aqysy qymbattap barady. Al ol ásirese, aýyl adamdarynyń qaltasyna aýyr tıedi. Qaladaǵy ahýal da osyndaı. Jaqynda jetkizý qyzmetinde júrgenderge salyq salý týraly estidik. Jaǵamdy ustadym. Áı ol kúndiztúni kóz ilmeı moped, velosıped, tipti jaıaý dorba arqalap tasyp júrgen qazaq jastary ǵoı. Iá, ol búdjet jaǵynan alsaq oń nárse. Al adamı turǵydan alǵanda olardan salyq ustaý uıat. Olardyń jumys berýshilerine salyqtyq baqylaý kúsheıtilýi kerek. Biraq ol álgi jetkizý qyzmetindegilerge zıanyn tıgizbegeni jón. Odan da salyq tetigin basqa jaǵynan qaıta qaraıyq. Alpaýyt óndiris oryndarynyń qanshalyqty salyq tóleıtinin baǵamdaý mańyzdyraq.
Soltústik óńirde jer jetedi. Ońtústik, Batys Qazaqstan aýmaǵynda halyq tyǵyz otyr. Jastar kóp, jumys az. «Eki qolǵa bir kúrek» tappaı júrgen qanshama jan bar. Syrttaǵy qandastar elge orala almaı júr. Bárin Qyzyljar, Kereký, Qostanaı oblystaryna kóshirý kerek. Úı, jer, qaıtarymsyz kómek qarastyraıyq. Sonda ǵana olar ózderi-aq aýyl sharýashylyǵyn damytyp, ilip alyp ketip, órkendetedi. Negizsiz tekserý, kásibine kedergi keltirý atymen bolmaýy qajet. Qujattyq kedergiden arylaıyq. Bir sózben aıtqanda, osy atalǵan oı-pikirler kópten beri buqaranyń bazynasy edi. Biz sonyń birparasyn aıttyq. Aıtylǵan oılar júzege assa, damýdyń dańǵyl jolyna tústik degen sóz.
Ázirlegen Oljas JOLDYBAI.