Bir tal shashtyń ózi 100-den 200 gramǵa deıingi salmaqtaǵy zatty ustap turýǵa shamasy keledi eken.
Mamandar áıel adamnyń burymy 20 tonnaǵa deıingi zatty kóterip tura alatynyn aıtady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Danyshpan halqymyz erteden-aq «sulýdyń kórki – shash, shashtyń kórki – shashteńge» degen eken. Áıel balasynyń sulýlyǵy men aqylyn shashyna qarap-aq baǵalap, boljasa kerek. Jalpy, qaı ultta bolsyn, sulýdyń kórki uzyn burymyna qarap baǵalanǵan.
Áıeldiń shashy tabıǵatyna qaraı qolań shash, súmbil shash dep, órimine qaraı «jalǵyz burym», «qos burym» degendeı, ári qaraı bólinip kete beredi. Búgingi aqyndarymyz qyzdardyń sulýlyǵyn «ıyqtan shashyń tógilip jerge, kúmisti shashbaý jarasyp belge» dep sýrettese, keshegi uly Abaı «Qolań qara shashy bar jibek taldy», Aqan seri «Súmbil shash, piste muryn, laǵyl ıek, shynardaı on saýsaǵyń qulja kúıek» dep tańdaı qaǵyp, sulýlyqqa suqtanǵan eken. Buǵan qosa, uzyn shashqa taǵynǵan altyn, kúmis sholpylar has sulýdyń kelbetine kórik qosyp, ásem júzin aıshyqtaı túsken.
Demek, sol tógilgen shashty baladaı baptap, altyndaı saqtaý kerek. Shash kútimi, ony taraý, ósirý, órýdiń ózi úlken bir tárbıe mektebi dese de bolady. «Aq úıden bir qyz shyqty kózi úlken, shashtaryn on kún tarap, bes kún órgen» dep keletin halyq óleńindegi ǵajap teńeý osynyń bir dáleli bolsa kerek. Máselen, osy shashqa qatysty derekterge kóz salsaq, shashqa qosatyn, jalǵaıtyn, kıgizetin, taraıtyn, jaǵatyn, taǵylymy zor taǵymdar men zergerlik ásem buıymdardyń bar ekenin baıqaımyz. Sonymen qatar, shashty taraý, tarqatý úshin bastyratyn shashtaraqty sheberler anaý-mynaý emes, tek sıyrdyń múıizinen jasaǵan eken. Erterekte bizdiń ata-babalarymyz shashty jyltyratý úshin shashmaı jaǵyp, onyń bas terisine sińýine asa mán berýi de tegin emes.
Sholpy
Shashqa taǵatyn jáne onyń sánin keltirip, mánin arttyratyn sándik buıymdardyń ishindegi asyly men artyq sanalatyny – sholpy. Sholpy sándik úshin ǵana emes, shashty ósiretin ári uzartatyn bolǵasyn taǵylady, jeldi kúni shashtyń kóterilip ketpeýi úshin de paıdalanylady. Ásem sándi sholpylardy qyzdar men kelinshekter taqqan, egde áıelder taqpaǵan. Mine, munyń ózindik tártibi osynda bolsa kerek.
Qazaq qyzy shashyn jaıyp júrmegen
Qarakóz, alma moıyn qyzdarymyzdy tórge shyǵarǵan babalarymyz «Qolań shash, qara kóz, qara qas, boıynan bir min de tabylmas...» dep súısinse, qazir qalada da, dalada da qarakózderimizdiń shashyn jaıyp, jalbyratyp júrýi keńinen etek jaıyp barady. Munyń ózi shashqa degen kútimniń joǵyn kórsetedi.
Sonaý erte zamannyń ózinde qazaqtyń qyzy esh ýaqytta shashyn jaımaı, burymyn qos etip órip, jınap, shashpaý taǵyp, boıynan bekzattyq, sulýǵa tán tákapparlyq, tazalyq esip turatyn. Tipti, sol ájelerdiń tárbıesin kórgen bizdiń analarymyzdyń ózi áli kúnge deıin shashyn jınap, bir qylyn jerge túsirmeı túıip júredi. Tárbıeniń myqtylyǵy emes pe, tipti túsken shashtarynyń ózin jınap, bir talyn da jerge túsirmeı tyǵyp qoıady. Áıelder qaı kezde shashyn jaıǵan? Jaý shaýyp, aýyldy órtegende, azamatynan aıyrylyp, eri qaıtys bolǵanda shashyn jaıyp joqtaǵan. Kınolardyń ózinde shashyn jaıyp, eki qolymen kókten kómek suraǵan, endi birde shashyn jaıyp, eki búıirin taıanyp, joqtap otyrǵan áıelderdi kóremiz. Iaǵnı munyń ózi jamandyqtyń bolǵanyn kórsetpeı me?
Ǵalymdardyń aıtýynsha, shashtyń beriktiligin alúmınıımen salystyrýǵa bolady. Bir tal shashtyń ózi 100-den 200 gramǵa deıingi salmaqtaǵy zatty ustap turýǵa shamasy keledi eken. Demek, áıel adamnyń burymy 20 tonnaǵa deıingi zatty kóterip tura alady deıdi mamandar. Mine, osyndaı kúsh-qýatqa ıe shashty jınap, býyp-túıip júrgenge ne jetsin? Óıtkeni, shashty jaıýdyń zıany óte kóp. Mysaly, áıelderdiń kúnine 70 tal shashy túsedi, jerde jatqan zat aıaqqa basylady. Osydan kelip adamda bas aýrýy paıda bolady. Keıde qyzdar kópshilik orynda shashtaryn tarap, túsken shash sol jerde qalyp kete barady. Áıel adamdardyń syrtqy sulýlyǵynyń 80 paıyzy shashta kórinedi. Áıeldiń shashyn ıiskegen er adamdardyń mas keıpine túsetinin ǵalymdar áldeqashan dáleldegen eken. Qarap otyrsańyz, dál qazirgi kezde qazaq qyzdaryna aıtylatyn «shashyńdy jaıma» degen tyıym sózdiń qadiri ketip, jesir úlgisi sán bolǵandaı. Shyny sol, qazirgi tańda shashyn jınap, bıazy kórinetin qyz kórsek, qýanatyn boldyq.
Uzyn shashta tylsym kúsh bar
Shashtyń adamdy ǵaryshpen baılanystyratyn da tylsym kúshi bar eken. Ǵalymdar uzyn shashtyń ǵaryshtan kelgen kúshti kóbirek alatynyn zerttegen. Erterekten kele jatqan nanym-senimderge saı, «uzyn shash túısikke jol ashady, áıeldiń energetıkasy, otbasyn saqtaıtyn jylýlyqtyń bári shashta saqtalady» degen de túsinik bar. Shashty neǵurlym qysqa qıǵan saıyn soǵurlym áıeldiń energetıkasy azaıa túsetin kórinedi.
Áıel adam ekiqabat kezinde, balany bosanǵansha shashyna qaıshy tıgizbeýi kerek. Bul qaǵıdany qazaq áli kúnge deıin qatań ustanyp keledi. Óıtkeni, áıel adam shashyn qıyp tastasa, ishtegi balaǵa zıan kelýi múmkin eken.
Jalpy, uzyn shash – náziktiktiń belgisi. Kóbine, er adamdardyń qyzǵa tańdaý jasaǵanda, onyń shashynyń uzyn-qysqalyǵyna basa mán berip, bolashaq jary retinde uzyn shashty qyzdy qup kóretini dáleldengen.
Sonymen qatar, uzyn shash adamnyń deniniń saýlyǵyn da bildiredi. Shashy saý adamnyń ishki aǵzasy ǵana emes, júıke júıesi de saý bolady. Qazirgi tańda shashtyń saýlyǵyn saqtaý úshin ishetin dárýmender óte kóp. Sondyqtan óz densaýlyǵyńyzdyń qajetine qaraı, dárýmenderdi ýaqtyly iship otyrý kerek.
Qysqa shash kóbine áıelderdiń boıyndaǵy kúreskerlik, belsendilik sıaqty qasıetterdi oıatady. Ómirde dáleldengendeı, kóbine qysqa shashty arýlar bılikke umtylyp, otbasyn ekinshi orynǵa qoıyp jatady. Al uzyn shashty qyzdar otbasynyń berekesin saqtap, naǵyz jar atanýdy maqsat tutady eken. Bir kezdegi «shashy uzyn, aqyly qysqa» degen jańsaq túsinik kelmeske ketkendeı.
Shashty kútip-baptaý, shashty taraǵanda, órgende tek jaqsy nárse oılaý, armandaý adamdy alǵa jeteleıdi. Keıde adamdar shash úlgisin ózgertken soń óz ómiriniń de ózgergenin aıtyp jatady. Al jany bir ózgeristi, tynyshtyqty qalaıtyn adamdar aldymen shashyn retke keltiredi.
Tipti, shashtyń túsine qarap ta adamdy tanýǵa bolady eken. Shash – minezdiń de habarshysy. Qara shashtylar – qyzýqandy, qaıratty, jigerli adamdar eken. Al qońyr shashtylar – elgezek, ásershil, sezimge berilgish, jumsaq minezdi, óz oıy men emosıasyn jasyra almaıtyndar kórinedi. Qyzyl, altyn tústi sary shashtylardy kóbine – aqyldy, mádenıetti, kópshil, aılaker, kekshil adamdar deıdi.
Keıde tóbesinde ǵana shashy bar nemese shashy túgeldeı túsip qalǵan adamdy kezdestirip qalamyz. Árıne, qazaqta mundaı adamdardy taz dep ataıdy. Sóıtsek, mundaı bastar medısına tilinde alopesıa dep atalady eken. Qazirgi damyǵan zamanda trıhologıalyq ortalyqtarda aldymen kompúterde shash aýrýynyń dıagnostıkasy tekseriledi. Bastyń qasqalanýy da, jıi terleýi de, qaıyzǵaqtan arylmaýy da shash aýrýlaryna jatady eken. Asqazan-ishek joldary, endokrındik jáne ımýndyq júıeniń buzylýy da shashtyń sypyrylyp túsýine sep bolatyn kórinedi. Odan qalsa, ekologıa, shashty durys kútpeý, stress, ınfeksıa da buǵan áser etedi. Adamnyń shashy kúndigine 50-den 80 talǵa deıin túsýin mamandar «qalypty jaǵdaı» dep jatady. Keıde onyń ornyna jańadan shash ósse, patologıalyq aýytqýlar kezinde shash óspeı qalady. Dál qazirgi tańda erlerdiń – 96 paıyzynda, áıelderdiń 79 paıyzynda shash túsýi keńinen etek alyp otyr.
Shashyńyzdy kútý óz qolyńyzda!
Qazirgi kezde shashty kútip-baptaýdyń túrli joly bar. Eń tóte joly, zıany az tabıǵı ónimderdi tutynǵanyńyz jón. Bul rette tabıǵı maılar shashty ylǵaldandyrady jáne jyltyratady, bas terisin qabyrshaqtaný men qyshýdan qorǵaıdy jáne shash ósýine yqpal etedi.
Argan maıy. Bul maıdy «suıyq altyn» dep te ataıdy. Argan maıy – eń qymbat maı. Onyń quramynda E dárýmeni, omega-3 maıly qyshqyldary jáne antıoksıdanttar kóp. Argan maıy shashty zıandy últrakúlgin sáýlelenýden qorǵaıdy. Sondaı-aq, ol basqalarmen salystyrǵanda asa maıly emes, sondyqtan ony jıi qoldanýǵa bolady.
Záıtún maıy
Árbir áıeldiń as úıinen tabylatyn záıtún maıyn shashty tereń ylǵaldandyrýǵa qoldanýǵa bolady. Záıtún maıymen bas terisine massaj jasasańyz, záıtún onyń jaǵdaıyn jaqsarta túsedi. Al záıtún maıymen shashty tarasańyz, ol jumsaq ári tegis bolady. Alaıda, záıtún maıyn aptasyna 1-2 retten artyq qoldanbaǵan jón. Ony bas terisi men búkil shash uzyndyǵyna jaǵyp, azdap massaj jasap, paketpen orap tastańyz. Ony 30 mınýt ótken soń sýsabynmen jýyp tastaısyz.
Kokos maıy
Kokos maıynda E dárýmeni óte kóp. Sondaı-aq, kokos maıynda mıkrobtarǵa qarsy turatyn qasıetke ıe qyshqyldar bar. Eger ony ýaqytyly qoldanyp tursańyz, usaq ınfeksıalardan aryla alasyz. Kokos maıynyń 20 paıdaly qasıeti bar.
Gúlsheten maıy
Shashqa kúnde shań-tozań otyryp qalatyny belgili. Eger siz gúlsheten maıyn qoldansańyz, ol jaqsy tazartýshy qasıetke ıe. Gúlsheten maıynda V dárýmeni, temir jáne kálsı bar. Kóbine, gúlsheten maıyn álsiz, ushtanǵan shashqa paıdalanady. Mamandar kóbine gúlsheten maıynyń ózin emes, mysaly, záıtún maıymen aralastyrýdy usynady.
Maısana maıy
Maısana maıy – jańadan shashtyń shyǵýyna yqpal etedi. Ol E dárýmenine, mıneraldarǵa jáne proteınderge baı. Bul maıdyń quramynda shash ózegindegi qalypty keratın deńgeıin ustap turatyn antıoksıdanttar bar. Maısana maıy bas terisin qaıyzǵaqtyń paıda bolýynan qorǵaıdy. Odan otyz mınýttyq nemese bir saǵattyq maskalar jasaýǵa bolady.