Áleýmettik jelide Coca-Cola, býrgerler men balalar taǵamynda adam densaýlyǵyna teris áser etetin hımıalyq zattar tabyldy dep jazylýda. Hımıalyq zattar tanymal sýsyndar men taǵamdarǵa qaptaý materıaldary arqyly enip, qaterli isik pen bedeýlik týdyrady eken.
Jarıalanymda ftalattar – ftal (ortofosfor) qyshqylynyń tuzdary men efırleri týraly aıtylǵan. Bul zat plasıfıkator retinde qoldanylady. Ony ıilgishtigi pen beriktigin arttyrý úshin plasmassaǵa qosady.
Ftalattar plasık qaptamada ǵana bolmaıdy. Olardyń qoldaný aıasy keń. Atap aıtqanda, jeke kútim jáne kosmetıka, medısınalyq buıymdar, kilem jáne qabyrǵa jabyndary, qurylys materıaldary, boıaýlar, jýǵysh zattar jáne t.b. óndiristerde.
Ftalattar myna jaǵdaılarda áser etýi múmkin. Eger bul zattyń bólshekteri aýada bolsa jáne siz olardy jutsańyz. Nemese quramynda ftalat bar ónimdermen tikeleı baılanysta bolǵan taǵamdy jeseńiz. Naqtyraq aıtqanda, bul oıynshyqty aýzyna salatyn kishkentaı balalar úshin qaýipti. Osyǵan oraı, 2005 jyly Eýropalyq Odaqta birneshe ftalatqa tyıym salyndy. Balalarǵa arnalǵan ónimderde DEHP, DBP, BBP, al 3 jasqa deıingi sábılerge arnalǵan oıynshyqtarda DINP, DNOP jáne DIDP qoldanýǵa bolmaıdy. AQSH-ta kámeletke tolmaǵandarǵa arnalǵan taýarlar óndirisinde DEHP, DBP jáne BBP tyıym salyndy.
Ftalattardy zertteý únemi júrgiziledi. AQSH-tyń Aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý ortalyǵynyń málimeti boıynsha, bul zattyń keıbir túrleri janýarlardyń reprodýktıvti júıesine áser etedi. Alaıda ftalattardyń az mólsherde adamǵa áseri belgisiz.
Bul rette janýarlarda júrgizilgen synaqtarda ftalattar adamdyń aınalasyndaǵydan áldeqaıda kóp dozada qoldanylady. Bul týraly 2008 jylǵy zertteýlerde aıtyldy. Sondaı-aq, bul hımıalyq zat adam aǵzasyna ártúrli joldarmen enedi, al tájirıbelerde ony kemirgishterdiń aýzyna quıǵan. Sondyqtan naqty ftalattar densaýlyqtyń buzylýyna ákeledi deýge negiz joq.
2020 jylǵy zertteýde ftalattardyń adamnyń reprodýktıvti júıesine qalaı áser etetini týraly másele áli de ashyq kúinde qalýda. Ǵalymdar áli kúnge deıin ortaq pikirge kelgen joq.
AQSH-tyń Azyq-túlik jáne dári-dármek basqarmasy (FDA) qazirgi ýaqytta tamaqpen baılanysta bolatyn tek 9 ftalatqa ruqsat beredi. Olardy taǵamǵa qosýǵa tyıym salynǵan. Sonymen qatar, jańa zertteýler týraly barlyq aqparat baqylanady, azamattardyń ótinishteri qaralady, sonyń negizinde belgili bir hımıalyq zattardy odan ári paıdalaný týraly sheshim qabyldanady.
Osylaısha, ondaǵan jyldar ishinde júrgizilgen zertteýlerdiń eshqaısysy ftalattardyń fertıldilikke, endokrındik júıege teris áser etetinin nemese qaterli isik týdyratynyn rastaǵan joq. Demek, osyǵan qatysty pikirlerge dáleldi negiz joq.