10 shildede NATO bas hatshysy Iens Stoltenberg kútpegen jerden málimdeme jasady. Onyń aıtýynsha, Túrkıa prezıdenti Redjep Erdoǵan Shvesıanyń NATO-ǵa kirýine kelisim bergen. Bas hatshy muny odaqty kúsheıtetin tarıhı qadam dedi. Esesine, Ankara kelissózder kezinde EO-qa kirý týraly shart qoıdy.
Shvesıanyń áskerı odaqqa kirýine uzaq qarsy bolǵan Túrkıanyń bul sheshiminiń astarynda paıdany kózdegen saıasat qana jatyr. Sońǵy ótken prezıdent saılaýy, oǵan deıingi alapat jer silkinisi men ekonomıkalyq daǵdarys Erdoǵandy eshkim kútpegen qadamdar jasaýǵa májbúr etýde.
Batys basylymdary Ankaranyń bul sheshimin batysqa betburys dep málimdeýde. Tipti, Reseıden alystaýy da múmkin deıdi sarapshylar. Alaıda, máseleniń baıybyna barmaı jatyp baıbalam salýdyń qajeti joq. Sebebi, saıasatker bir nárseni oılaıdy, kelesi nárseni aıtady, al isi múldem basqa. Úlken saıasatta strategıalyq maqsatyńa jetý úshin taktıkalyq sheginis jasaýyńa týra keledi. Al Erdoǵannyń basty maqsaty – elde óz bıligin nyǵaıtý. Sondyqtan da ol osy prezıdenttik merziminde bar kúshin ishki máselelerdi sheshýge jumyldyrady.
Ankara Eýropadan pana izdeýge májbúr
Mamyrda Túrkıada kezekti prezıdent saılaýy ótti. Saılaýda Erdoǵan jeńiske jetti. Alaıda, saıası dodada aıqyn basymdyq bolǵan joq. Eki týrda qarsylasynan sál ǵana basymdyqpen jeńdi. Al endi bizde saıası alpaýyt keıpinde kórinetin Erdoǵannyń bedeleniń túsýine ne sebep boldy degen suraq týyndaıdy. Oǵan birneshe sebep bar.
Sońǵy ýaqytta eldiń ekonomıkasy quldyrady. Bıyl naýryzda ótken jylmen salystyrǵanda túrik lırasy 50%-ǵa quldyrady. Árıne, bul resmı aqparat. Al ENAG táýelsiz zertteýi eldegi ınflásıa 116% degen. Ótken jyly bul kórsetkish 65%-dy quraǵan. Resmı málimdemege deıin táýelsiz sarapshylar ınflásıanyń 66–80% aralyǵynda bolatynyn boljaǵan. Al statısıka ınstıtýty qarashada 85% bolýy múmkin dep boljaǵan. Al jalpy alǵanda túrik lırasy sońǵy jyldary qunsyzdanýda. Mysaly, 2014 jyly 1 eýro 2,9 lıra bolsa, bıyl 29 lıraǵa deıin ósken.
Elde azyq-túliktiń baǵasy sharyqtap tur. Respýblıkanyń statısıka ınstıtýty ótken jyly azyq-túlik pen alkogólsiz sýsyndardyń baǵasy 78%-ǵa ósti dep málimdegen. Alaıda, eń joǵary ınflásıa turǵyn-úı qurylysy salasynda tirkelgen. Munda 80%-ǵa deıin túrik lırasy quldyraǵan.
Eldiń ekonomıkalyq qýatyna syrttan keletin ınvestısıa áser etedi. Jahandaný zamanynda baıyǵandy qalaıtyn el oqshaýlaný ekonomıkalyq saıasatyn ustana almaıdy. Sondyqtan Úkimet árqashan memleketke ınvestısıa tartýǵa bilek sybana jumys isteýi tıis. Al bul jaǵynan qaraıtyn bolsaq, Túrkıanyń jaǵdaıy kúrdeli.
Álemdik bank elge tikeleı keletin ınvestısıanyń kólemin zertteıdi. Sol zertteýdiń nátıjesinde memleketterdiń reıtıńisin jasaıdy. Al banktiń 2020 jylǵy baıandamasyndaǵy Túrkıanyń jaǵdaıy máz emes.
Inflásıadan bólek, bıylǵy zilzala Erdoǵannyń saıası bedeline aýyr soqqy berdi. Zilzalany Nassım Talebtiń tilimen aıtqanda «qara aqqý» deýge bolady. Jyǵylǵanǵa judyryq bolǵan tabıǵı apattan 50 myńnan astam adam mert boldy. Ol 100 jylda bir ret bolatyn eń joıqyn tabıǵı apat retinde tirkeldi. Sońǵy ret mundaı jaǵdaı 1939 jyly Erzınjanda bolyp edi.
Bul joly tabıǵattyń ózi eldiń jasyryn máselelerin jaryqqa shyǵardy. Halyqtyń turǵyn úılerdiń sapasyna qatysty syny kóbeıdi. Erdoǵan bıligi jaǵdaıdy tez arada retteýi kerek edi. Solaı da boldy. Elde jappaı turǵyn úı qurylys kompanıalary basshylary ústinen qylmystyq is qozǵala bastady. İshki ister mınıstrligi 300-ge jýyq kompanıa basshysy qamaýǵa alynǵany týraly málimdedi. Alaıda, tek qylmystyq ispen jaǵdaı rettelmeıdi.
Turǵyn úı salasyndaǵy daǵdarystyń belgileri baıaǵyda kóringen. Mysaly, 2022 jyly eń joǵary ınflásıa osy salada tirkelgen. Ol rekordtyq 80%-ǵa jetken. Al ondaǵy jemqorlyq óz aldyna bólek másele.
Túrkıa Brússel men Máskeý arasynda teńdik ustaýǵa tyrysady
Eldi daǵdarystan shyǵaryp, óziniń saıası bedelin arttyrý úshin Erdoǵanǵa aqylǵa qonbaıtyn sheshimder kerek. Ol ásirese syrtqy saıasatqa qatysty. Endi bizdiń boljamymyz boıynsha Erdoǵan Eýropalyq Odaqqa qatysty syndy azaıtady. Osy ýaqytqa deıin aıtyp kelgen musylmandardy qorǵaý, dástúrli emes jynysty synaý sıaqty málimdemelerine shekteý qoıady. Sebebi oǵan qazir syrttan keletin ınvestısıa aýadaı qajet. Al ınvestısıany EO bere alady. Shvesıany NATO-ǵa qosýǵa kelisiminiń astarynda osy sebep jatyr. Al Túrkıany odaqqa qosý bos málimdeme. Sebebi, Ankara odaqqa qosý úshin kerek talaptardy oryndaı almaıtyny aıqyn. Brússel demokratıalyq ınstıtýttar ornyqpaǵan, ári zańnyń ústemdigin qamtamasyz ete almaıtyn memleketti óz qataryna qosýǵa múddeli emes. Ári Reseımen aradaǵy qarym-qatynastaǵy daǵdarysta Ankara ózderi qalaǵandaı áreket etpeıdi.
Ankara Máskeýden de alystap kete almaıdy. Eki eldiń taýar aınalymy joǵary deńgeıde. Ótken jylǵy kórsetkish 50 mlrd AQSH dolllaryna jetti. Sondyqtan ekeýi de bir-birimen saýda jasaýǵa múddeli. Ári Erdoǵan ekonomıkadaǵy daǵdarys kezinde iri saýda áriptesimen daýdan alshaq bolmaq.
Alaıda, prezıdenttik merziminiń sońǵy 1-2 jylynda saıası rıtorıkasyn qaıtadan ózgertýi múmkin. Onyń áreketi bılikte qalǵysy kelsin-kelmesin ózgeredi. Birinshi senarı boıynsha ol prezıdent bolýǵa taǵy umtylady. Al ekinshi senarı boıynsha bılik tranzıtine, ıaǵnı posterdoǵan kezeńine daıyndalady.