AQSH Reseıdiń ýran eksportyn shektemek
Qazaqstanǵa jol ashylady
Amerıkalyq zań shyǵarýshylar Reseıden kiretin ýran ımportyna shekteý qoıatyn zań jobasyn daıyndap shyqty. Anyǵyraq aıtsaq, «Reseılik ýran ımportyna tyıym salý týraly» zańǵa qatań ózgerister engizdi. Onda «Reseı Federasıasynda óndirilgen sáýlelenbegen tómen baıytylǵan ýrandy, keıbir erekshelikterdi qospaǵanda, Amerıka Qurama Shtattaryna ımporttaýǵa bolmaıdy» degen mátinder qosylǵan. İri aqparat quraldarynyń boljaýynsha, atalmysh zań jobasy kedergisiz qabyldanýy múmkin. Demek, bul Qazaqstannyń ýran eksportyn arttyrýǵa jańa múmkindik beredi.
Amerıka Qurama Shtattarynyń energetıka salasy ýran ımportyna kóbirek súıenedi. Qazaqstan bul keń naryqta onsyz da kóshbasshy orynda, ıaǵnı jalpy ımport kóleminiń 35 paıyzyn ıeleımiz. AQSH-qa ýran jetkizýshi negizgi elder arasynda Kanada men Reseıdi qossa da Qazaqstannyń ıelegen kólemin toltyra almaıdy (Reseı 14 paıyzdy, Kanada 15 paıyzdy ustaıdy, 2021 jyl boıynsha Reuters málimeti).
Derjavalardyń qaıshylyqty qarym-qatynasy bizge jańa syn-qaterler ǵana emes, tıimdi oraılardy da beretinin buǵan deıin de aıtyp kelemiz. Bul da sonyń bir mysaly sekildi. Eger Reseıdiń ımporty shekteýge ushyraıtyn bolsa, Qazaqstan AQSH naryǵyndaǵy shartsyz ári balamasyz kóshbasshyǵa aınalýy múmkin.
Bul óz kezeginde Qazaqstannyń jalpy ýran eksportynyń artýyna da áser etedi. AQSH kongre smenderi bul zań jobasyn eldiń energetıka salasy boıynsha syrtqy ımortqa táýeldiligin azaıtý úshin jasap jatqanyn aıtady. Alaıda, túptep kelgende derjavalardyń arasyndaǵy teketireske qatysty ekeni túsinikti. Ýkraınany belsendi qoldap otyrǵan AQSH saıasatkerleri Reseıdiń ýran eksportyn da soǵysty qarjylandyrýshy qarjy kózi retinde qarastyryp otyr.
Álemdik kóshbasshy sala
Qazaqstan ýran qory jaǵynan ekinshi orynda bolsa da, óndirisi jaǵynan jahandyq kóshbasshy. Elimizdegi ýran qorynyń jalpy kólemi 907 myń tonna, bul álemdik qordyń 15 paıyzyna teń. 2009 jyldan bastap tabıǵı ýran óndirý boıynsha kóshbasshylyq oryndy bermeı keledi. Atom elektr stansıalaryna arnalǵan ıadrolyq otyn óndiretin «Qazatamónerkásip» UAK» AK óz salasy boıynsha álemdegi 10 iri kompanıanyń biri sanalady. Jalpy, álemdik óndiristiń 85 paıyzy osy kompanıalarǵa tıesili.
2012 jyldan beri qaraı elimizdegi ýran óndirisi qarqynyn saqtap turǵan. Jylyna shamamen 20 myń tonnaǵa deıin ýran óndiredi jáne ónim tolyqtaı eksportqa shyǵarylady. 2016 jyly tipti rekordtyq deńgeıde 24 myń tonnadan asa ýran óndirip, eksporttaǵan. Resmı málimetterge saı, álem elderiniń ıadrolyq otyn esportynda Qazaqstan jyl saıyn 40 paıyz shamasyn ustaıdy. Qazaqstannyń ýran eksporty negizinen Reseı, Qytaı, Úndistan, Ońtústik Koreıa, EO jáne AQSH-qa baǵyttalady.
Múdde qaıshylyǵy arasyndaǵy otandyq óndiris
Kózqaraqty jurtqa málim, Qazaqstan ýran baıytyp, ıadrolyq suıyq otyn daıyndaý tehnologıasyna áli ıe bolmady. Eksporty joǵary deńgeıde bolǵanymen, onyń bári derlik óńdelmegen ónim. Tipti, «Qazatomónerkásip»-tiń ýrandy affınajdaý jáne konversıalaý boıynsha CAMECO tehnologıalaryn qoldana bastaǵanyna 3 jyl ǵana boldy. Soǵan qaramastan, ýrandy óndirýshi jáne senimdi jetkizýshi el retinde halyqaralyq bedelin nyq ustap turýǵa bar kúshin salyp keledi. Al elimiz usynǵan «Ýran banki» jobasy álemdegi ıadrolyq otyn qajettiligi úshin asa mańyzdy. Biraq ýran óndirý men eksporttaý boıynsha soltústik kórshimizben keıbir múddelik qaıshylyqqa tap kelgenimiz bar. Týrasyn aıtqanda, Qazaqstannyń ýran ónerkásibiniń derbes damyp ketýin qalamaıdy. Biz óńdelmegen ýrandy Reseıge shyǵaryp, sol eldiń ýran baıytý jobalaryna qatysýmen shektelip otyrmyz.
Biz Batystaǵy iri alarmandarǵa ýran jetkizýde Trans-Kaspıı nemese «Orta dáliz» baǵyttaryna beıimdele bastadyq. Tek bul salada ǵana emes, jalpy álemdik naryqqa Reseısiz shyǵý úshin Qazaqstan «Orta dálizge» kóbirek stavka qoıyp otyrǵany málim. Árıne, resmı málimetterde Qurama Shtattarǵa da osy baǵytpen ýran jetkizilip jatqany jaıynda málimet joq. Biraq AQSH-tyń bizde óndirilgen ýranǵa qyzyǵýshylyǵy artqany sózsiz.
Ýkraınadaǵy soǵystan keıin de Qazaqstan ýran óndirisi boıynsha ózge sheteldik seriktesterimen baılanysty kúsheıtip keledi. Aıtalyq, 2022 jyly qazanda AQSH Ulttyq ıadrolyq qaýipsizdik basqarmasynyń (NNSA) meńgerýshisi Djıl Hrýbı men orynbasary Frenk Roýz Qazaqstanǵa saparlaı kelgen. Al sáýirde Halyqaralyq atom energıasy agenttiginiń (MAGATE) bas dırektory Rafael Marıano Grossı Qazaqstanǵa saparlap keldi.
Qandaı problemalar tur?
Shıelenis, soǵys jáne Batystyń Reseıge baǵyttaǵan shekteý sharalary ýran naryǵyn ózimizge burýdyń múmkindigin ashýda. AQSH Kongresi talqylaǵan jańa zań Reseıde óndiriletin tómen baıytylǵan ýrandy ımporttaýǵa tyıym salmaq. Aldaǵy ýaqytta AQSH-pen qatar Eýropa da Reseıdiń ýranyna táýeldilikten arylý ustanymyn saqtap qalatyn bolsa, Qazaqstan úshin keń aıdynǵa qulash sermeýge múmkindik týady.
Degenmen, onyń ózindik problemalary da bar. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, álemdik naryqqa Reseısiz shyǵý máselesi ózekti. Onyń ústine, AQSH-tyń naqty suranysyn anyqtaý men oǵan jetkizýde logıstıkalyq qıyndyqtar bar. «Qazatomónerkásip» eksportyn arttyrý úshin Astananyń basty mindeti – ınfraqurylymdy damytý jáne senimdi ekonomıkalyq dálizdi quryp shyǵý der edik.
Qazirgi jahandyq jáne óńirlik geosaıası jaǵdaıdan qarastyrǵanda, Qazaqstan saýda- ekonomıkalyq qarym-qatynastarda Reseımen mámileni ornyqty ustaý tıimdi. Bunymen qatar Eýropalyq, ózge álemdik naryqqa balama joldar izdeýdi belsendi jalǵastyrý da kerek. Bolashaqtyń energıa qaınary retinde ýran ó n d i r i s i n i ń m a ń y z y aldaǵy ýaqytta tipti de arta túsýi múmkin.