Kim qandaı án tyńdap júr?
Qazaqta «áý demeıtin adam joq» dep, kez kelgen kisige án aıtýǵa qolqa salyp jatady. Ándi bala da, úlkender de shyrqaı jóneletini ras. Óıtkeni, halqymyzdyń ómirinde án men jyr, jalpy mýzyka erekshe orynǵa ıe. Besikte anasynyń áldıin estip ósetin halyqtyń án-kúıge degen mahabbaty erekshe. Qazaqqa tán taǵy bir erekshe qasıet, kez kelgen ulttyń ánin quıqyljytyp oryndaı beredi. Munyń ekinshi jaǵy da bar. Ózgelerge elikteýshiligimizdiń, asyra qyzyǵýshylyǵymyzdyń keri áserin de kórip júrmiz. Bul – bir. Ekinshiden, keıingi jyldary ózimizdiń esti ánderimizdiń ornyn eser ánderdiń basyp bara jatqany alańdatady.
Kólikte kele jatyp, radıony qosa qalsań, ne aıtyp jatqany belgisiz, sózi túsiniksiz ánder berilip jatady. Ne uıqasy, ne maǵynasy joq, án dep aıtýǵa da kelmeıtin áýender áleýmettik jelilerdi de jaýlap alǵan.
Aq paket, kók paket...
Osydan biraz ýaqyt buryn Qanaı degen ánshi oryndap júrgen «Ol qyz» degen ándegi «Ketti, laqty, ol tyńdamaıdy, Bıdiń ústine bı suraıdy» degen joldaryn bertin kelgenshe túsine almaı júrdim. «Eki laq» deı me, joq álde shetelshe birdeńe aıtyp tur ma dep, qaıta-qaıta tyńdaımyn. Endi myna sózderine qarańyz:
Týý degen sózi ýýý
İship alyp qýýý
Endi sol balany týýý
Ákesi bilse ony qulaǵynan buraıdy,
Sheshesi bilip qalyp, qanshyq dep sabalaıdy.
Ketemin úıden sender túsinbeısińder meni
Dep ózinikin qýyp, sháıip, ol aıqaılaıdy.
Osy sózderden kim ne túsindi? Sózderiniń ersiligin aıtpaǵanda, oryndaýshylardyń tilderin burap, ádeıi túsiniksiz etip aıtatyny qulaqqa túrpideı tıedi eken. Baıqaǵanym, qazirgi kezde jurtqa jappaı tanylyp júrgen jas ánshilerdiń kóbi ánniń sózin anyq aıtpaıdy, tek áýenine aksent jasaıdy. Yrǵaǵy tartymdy bolsa, áleýmettik jelige jyldam tarap, «hıt» bolyp ketedi. Sóıtip, «Aq kóılek kıgen, kók kóılek kıgen qurbylarym da bar, Aq paket penen kók paketpenen sarqyttarym da bar» dep uıqas qýalap, kelsin-kelmesin ándete beresiń.
Ótkende aýlada oınap júrgen bir top bala: «Chetkıı meniń bratym, Ár sózimdi uǵatyn, Lúboı jerde do konsa, Rodnoı úshin turatyn» dep shyrqap júr. Sóıtsem, bul ándi Arnur Shákerov degen ánshi aıtady eken, telearnalardan da berilip júr. Aıtpaqshy, ánshiniń «Chetkıı qyz» degen de áni bar. Osy ánderdi estigende, «Shymkenttiń salqyn syrasy» ájeptáýir án eken ǵoı dep qalasyń...
Taǵy da birdeńe dediń...
«Uıqym kelmeıdi, sonda da uıyqtap ketemin» dep bıyl taǵy jurtty shýlatqan ánniń avtory Ramazan Amantaı taıaýda Respýblıka saraıyna dúıim jurtty jıyp, shyǵarmashylyq keshin ótkizgen bolatyn. Birneshe kınoǵa túsip, kópshilikke akterlik qyrynan tanylǵan Ramazannyń aqyndyǵy da bar ekenin estýimiz bar edi. Sóıtsek, ol 400-ge jýyq ánge sóz jazǵan, naǵyz «hıt» ánderdiń avtory eken. Toılarda shyrqalatyn «Aıagóz, qaıda barasyń?», «Problema joq», «Tátti mahabbatym» degen ánderdiń mátinin de, tipti keıbiriniń áýenin de Ramazan jazǵan. Tóreǵalı Tóreáli, Qýandyq Raqym, Ádilet Jaýǵashar sekildi estrada ánshileri oryndap júrgen «hıt» ánder de Ramazanǵa tıesili.
«Atyń shyqpasa, jer órte» demekshi, Ramazan shyǵarmashylyq keshiniń aldynda bir «haıp» jasaıyn dedi me, «Uıqym kelmeıdi» ánin shyǵaryp, tanymaldyǵyn arttyra tústi. Ándi Reseıdiń qazaǵy Alına Shakeevanyń aksentpen oryndaýy ánniń «baǵyn jandyra tústi». Eldiń talqysyna túsken ánniń mátinin oqyp kórińizshi...
Qosh bol dep aıttyń,
Taǵy da birdeńe dediń.
Sen menen kettiń,
Ketseń de, kúnde kóremin.
Oılaımyn, kókten
súıikti juldyzym aǵyp...
Álemdi mynaý
Bólmeme kirgizip alyp.
Uıqym kelmeıdi,
Mahabbat maza bermeıdi.
Uıqym kelmeıdi,
Ótkenniń shamy sónbeıdi.
Uıqym kelmeıdi
men seni kórgen kezde.
Seni kórmesem,
taǵy da uıqym kelmeıdi.
Kórinbeı kettiń,
estilmeı bir sát daýysyń.
Qaıdasyń, qaıda?
Jerde me, ushaqtamysyń?
Uıqym kelmeıdi,
...sodan soń* uıyqtap ketemin –
Túsimde seni sońǵy ret qushaqtaý úshin...
Bul ándi bireýler synap jatsa, bireýler táp-táýir án dep baǵalap jatyr. Elimizde belgili aqyn, rejıser, AQSH-tyń Óner akademıasyn támamdaǵan maman Murat Esjan qoǵam talqysyna túsken atyshýly ánge táp-táýir án dep baǵa beripti. «Jaı jap-jaqsy emes, mátini osy kúngi kóp ánniń sózine qaraǵanda kósh ilgeri kórindi. Mysqylym emes, shyn aıtyp otyrmyn. Bul toqtamǵa atalmysh ándi tolyq tyńdap shyqqan soń keldim», – deıdi ol.
«Birdeńe dediń degenge tıisip jatyrmyz ǵoı. Negizi ol tarmaqtyń logıkasy dup-durys. Nege deseńiz, «qosh bol» degendi estigennen keıin lırıkalyq keıipker basqa sózdi qabyldaı almaı eseńgirep qalǵan bolýy múmkin ǵoı. Birdeńe dep jatqanyn ǵana biledi. Naqty ne degenin bilmeıdi. Onyń ústine «kúnde kóreminmen» ádemi uıqasyp tur», – dep túsindiredi óner mamany.
Osydan soń hıtke aınalǵan tusyn sóz etedi.
«Mátinniń kúlkige ilingen taǵy bir tusy – «uıqym kelmeıdi, sodan soń uıyqtap ketemin» degen joldar. Árıne, konteksten julyp alsań, óz-ózine qaıshy kep turǵan topas tekst sekildi kórineri anyq. Al tutas qarasańyz, «seni tym bolmaǵanda túsimde qushaqtaý úshin uıqym kelmese de, uıyqtap ketemin» degen ádemi antıteza shyǵyp tur. Múmkin, «sodan soń» degendi «sonda da» dep almastyryp: «Uıqym kelmeıdi, ...sonda da uıyqtap ketemin – Túsimde seni sońǵy ret qushaqtaý úshin...» dese tipti de uǵynyqtyraq bolar ma edi», – deıdi ol.
«Al endi qaıyrmada «seni kórsem uıqym kelmeıdi, al kórmeı qalsam, tipti de uıqym kelmeıdi» degen ádemi oı jatyr. Ony da: Uıqym kelmeıdi men seni kórgen kezde. Biraq kórmesem, tipti de uıqym kelmeıdi, – dep uǵynyqtyraq keltirgende qaıter edi... dep oılanyp qaldyq», – dep keńes beredi aqyn.
Ánniń avtory Ramazan Amantaı bul ánniń sonshalyqty talqyǵa túsetinin kútpegen kórinedi. Al ánniń oryndaýshysy Alına Shakeeva «Uıqym kelmeıdi» ánin oryndaımyn dep bir kúnde uıqysynan «juldyz» bolyp oıandy. «Halyq talqylap jatqanyna qaraǵanda, kópshiliktiń kóńilinen shyqqan sıaqty», – dep pikir bildirdi ánshi.
Jurt jappaı eser ándi ǵana tyńdap júr dep te aıtýǵa bolmaıdy. Ǵumyry qysqa, bir ret hıt bolyp umtylyp ketetin ánderdiń qaptaǵany shyndyq. Degenmen, ólmeıtin, urpaqtan-urpaqqa jalǵasa beretin, jyldar ótken saıyn qundylyǵy joǵarylaı beretin ánderdiń de óz tyńdaýshysy bar. Sózi men áni tógilip, «qulaqtan kirip boıdy alatyn» ánder máńgi jasaıdy. Jaqynda bir toıda halyq ánderi men retro ánderge bılep, esti áýenderdi estip, rıza boldyq. Jaqsy án tyńdaǵysy keletin adam súıikti ánshileriniń konsertterinen qalmaıdy. Adamnyń ánge degen talǵamy onyń bar bolmysyn kórsetse kerek.
Túıin:
Kóziqaraqty tyńdarman, ánniń aldymen sózine mán beredi. Sózi túzý bolmasa, tyńdamaıdy. Bul endi talǵamǵa baılanysty. Biraq ókinishke qaraı, talǵamy qalyptasa qoımaǵan jas býyn tili shubar, anaıy sózderge tunǵan ánsymaqtardy tyńdap ósip keledi. Bir ándi qaıta-qaıta tyńdaı berseń, sózderi eriksiz tilińe úıirile beredi emes pe? Búgingi óskeleń urpaq eser ánderdi tyńdap, solardy qosylyp aıtyp júr. Áýeli ózimiz tıtteı balalardy «aq paket, kók paketke bıleshi» dep máz bolamyz. Al toılarda keshegi «Chıp-chıp» pen «Qyzyl óriktiń» ornyn «Jyltyr kóılek», «Shýdyń boıynda», «Qyzyl raýshan» basty. Ázirge tyńdarmannyń da, oryndaýshynyń da deńgeıi osy bolyp tur.