Bul jahandaný zamanynda jutylýdan saqtanýdyń birden-bir joly sanalady
Búginde jahanda tez qarqyn alǵan dúnıe bar. Ol – ǵalamtor. Sonyń ishinde elektrondy oıyndardyń jóni bólek. Jaqsy ma, álde jaman ba? Ózimiz de bilmeı dalmyz.
Qazir árbir ata-ana balasyn smartfonnan alshaqtatýdy oılaıtyn boldy. Meılinshe aýlaǵa shyǵyp, ózge babalarmen oınaǵanyn qalaıdy. Alaıda, bul júzege asar emes. Onyń birneshe sebebi bar. Kóbine áke-sheshesiniń balaǵa kóńil bólýge ýaqyty az. Ásirese, qalada bári qarbalas. Ýaqyt sanaýly. Baratyn jerdi naqtylaý kerek. Áıtpese, qur bosqa ýaqyt jibergen bolasyz. Sóıtip júrip, keshke úıge jetedi. Ábden sharshap, shaldyqqan kisi ózgemen arpalysýǵa áli bolmaıdy. Al bala bolsa oınap, sekirip, kóńil bólgendi qalaıdy. Olaı isteı berý árkimge ońaı emestigin baıqaımyz. Dese de, bala degen bolashaǵymyz. Demek, arasynda ýaqyt taýyp bolashaqtyń isimen aınalysyp qoıǵan da abzal. Sonda bala telefonnan bas kóterip, ata-anasyna jaqyn bolady dep senemiz.
Oınaı bilý de óner
Nemis fılosofy Artýr Shopengaýer «Parasattylar óz ómirinen lázzat alady, bos ýaqytyn durys ıgeredi. Aqymaqtar bos qalýǵa tózbeıdi. Bos ýaqyt olardy zeriktiredi. Sondyqtan olar paıdasyz oıynmen kóńil aýlap, ýaqyttyq rahatqa salynady» depti. Oıdy ártaraptan tarqatalyq.
Qazirgi tańda jas ta, kári de barlyǵy smartfonnan ártúrli oıyn oınaýǵa qumar. Birisi ýaqyt ótkizýdi kózdese, ekinshisi osynyń sońyna túsken. Arysy qumar oıyn oınaýǵa deıin ketip qalǵan. Túbi qaıyrly is emes. Burynǵylar «Ár nárseniń óz jóni bar» deıtin. Tegi ras sóz.
Ǵalamtordyń paıdasy bar. Ony joqqa shyǵarmaımyz. Bala ınternettiń qyr-syryn úırenedi. Elektronıka, kompúter tilin, İT ıgergen durys. Bolashaq tikeleı toraptyń torynda bolǵaly tur. Osy aralyqta qazaqtyń ulttyq oıyndary: asyq, toǵyzqumalaq, at sport oıyndary, ıntellektýaldy oıyndarymyzdyń elektrondyq nusqasyn jasaýymyz qajet. Endigi jerde ulttyq jádigerlerimizdi osylaı saqtaı alamyz. Bul jahandaný zamanynda jutylýdan saqtanýdyń birden-bir joly sanalady. Birte-birte ulttyq qundylyqtarymyzdy ǵalamtor kómegimen tanytyp, jarnamalaı alsaq, asyǵymyzdyń alshy túskeni sol bolmaq. Osy sharýaǵa jańa tehnologıaǵa jaqyn azamattar búginnen kirisip, tyndyrymdy tirlik jasasa degen nıettemiz. Bálkim, ulttyq oıyndardyń elektrondy qurylymyn jasap, ony aınalymǵa engizip te jatqan bolar. Mine, sondaı jandardy da aýhatty kásip ıeleri qarjylaı qoldap, ulttyq ónimniń bási joǵary bolýy úshin atsalyssa bárimiz úshin zor baqyt bolmaq.
Biz qalaı da óz ultymyzdyń rýhanı, mádenı, jaýharlaryn kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz qajet. Bul ıdeıa kún tártibinen túspeýi kerek. Sonda ǵana keleshek urpaqtyń aldynda mańdaıymyz jarqyn bolary anyq.
Smartfonnan oıyn oınaý
Búginginiń balasy zerek. Tipti, ózimizden aqyldyraq sıaqty. Biz bilmeıtindi biledi. Úıretýden góri, kóp jaǵdaıda úlkender jaǵy ózi úırenip jatady. Ǵylymı tehnologıanyń ishten bilip týǵandaı kórinedi. Jastardyń tilimen aıtqanda, «bárin shashady». Oǵan talas joq. Bálkim, zamannyń talaby solaı bolar. Degenmen, oıynnan bas kótermeı, telefonǵa telmirip otyrǵanyn kórip tańdanasyz. Keıde azdap qarnyńyz ashady. Bastysy, ishteı kóp ýaqytyn uıaly telefonnyń mańynda joǵaltpasa eken deısiz. Árbirden, kózge, mıǵa zıan ekenin boldyrǵan búldirshinderden baıqaımyz. Oıymyz, qyzyqty kishkene ekrannan emes, syrttan izdese deımiz. Óz qatarlastarymen aralas-quralas óskender, erteńgi kúni kópshilikti jatyrqamaıdy. Qaıta jurtqa jaqyn bolady. Kóppen aralasyp oınaǵan balanyń boıynda tómendegindeı qasıetter men qaǵıdalar paıda bolady.
Dálirek:
- Alǵyrlyq;
- Eptilik;
- İzdenimpazdyq;
- Pysyqtyq.
- Talpynýshylyq.
Bul jikteýlerdiń óz syry bar. Óıtkeni, qazirgi qoǵamǵa osyndaı qasıetterge ıe tulǵany qalyptastyrý kerek bolyp tur. Keńirek tarqatyp kórelik.
Alǵyrlyq – bul árbir balanyń boıyna berile bermeıtin uly qasıet. Degenmen, talpynsa, árkim muratqa jeteri anyq. Sondyqtan smartfon oınasa da, alǵyrlyqqa beıim bolǵany abzal. Mundaı minez ýaqyttyń lebimen keler.
Eptilik – Tek úıge qamalyp, telefonǵa telmire bergen jaqsylyqqa alyp kelmeıdi. Iá, ony da úırensin. Biraq óz qurdastarymen, bir sát oınap-kúlip, asyr salyp taı-qulyndaı tebisip óskenge ne jetsin?! Óıtkeni, ár bala qalyptasýshy tulǵa. Ol fızıkalyq turǵydan da ósip-jetilýi kerek. Osy jaǵyn da oılaǵan abzal. Sonda kez kelgen iske epti bolyp ósedi. Ózin qorǵaı alatyn myqty bolyp ósedi. Sportqa beıimi artady. Bul eń basty – kerekti nárse.
İzdenimpazdyq – Dalaǵa bir mezgil shyǵyp, oınasa ózine jaqsy. Bizdiń balalar syrtqa baryp oınaýdan qalyp barady. Burynǵy balalar bir oıyndy oınaý úshin oǵan ózi syndy balalardy jınaıtyn. Oıynǵa qajetti zattardy izdeıtin. Sodan keıin baryp oıynǵa kirisetin. Bul izdenimpaz bolýdyń bir kórinisi. Demek, oǵan eshkim dáp qazirgideı smartfonnan bárin daıyndap qoıǵan joq. Bul da úlken úlgi-ónege alarlyq is dep uǵamyz.
Pysyqtyq – bala men bala kezdesedi. Bir-birimen shynaıy tildesedi. Vırtýaldy álemge telinbeıdi. Ekeýi ártúrli oıyn oınaýǵa kirisedi. Oıynnyń ózi ómirdiń bir bólshegi. Eki tarapqa bólingender arasynda básekelestik bolady. Kil myqtyny anyqtaý úshin túrli tásilder qoldanady. Aqyr sońynda pysyǵy jeńiske jetedi. Munyń óziniń úlken taǵylymdyq máni bar.
Talpynýshylyq – el arasynda «Talpynǵan jeter muratqa» deıdi. Shynynda, úıde bir buryshta, smartfonǵa baılanǵan balanyń boıynda ósip-jetilý az bolady. Qaıta ol shynaıy ómir men vırtýaldy ómirdi shatastyrady. Sebebi, áli tolyq qalyptasyp bitpedi. Onyń bar talpynýshylyǵy belgili bir oıyndy ǵalamtordan júktep, sony oınaý. Kóppen aralasqan, jurttyń jaqsysyn bilip, jamanynan jırenýge úırengen bala túbinde bir ozady.
Oıyn oınaǵan azar...
Halqymyz osy bir danagóı sózdi tekke qaldyrmapty. Álginde balalarǵa baılanysty biraz oıdyń shetin qozǵadyq. Burynǵydaı aýlaǵa shyǵyp kórshi qatarlastarymen birge dop oına, qýalasyp, birge oınap óskenge ne jetsin? Mańdaıyn jel qarmap, terlep-tepship oınasa, denesi shynyǵady. Oıy sergıdi. Fızıkalyq turǵydan alǵanda, durys qalyptasýyna áser etedi. Al vırtýaldy álemde munyń biri de bolmaıdy.
Biz ǵalamtor oıyndaryn mansuqtamaımyz. Ol da kerek shyǵar. Olaı bolatyny, ınternettiń qýaty artyp barady. Tipti, kóz ilespeıdi. Aqparat maıdany desek te, artyq emes shyǵar. Oıymyz osyndaı keleńsiz jaǵdaıdan balamyzdy ada eteıik. Odan da shamamyz kelgenimiz dombyra, qobyz, sporttyq seksıalarǵa jazdyraıyq. Úırensin, bilsin, jaqsyny kórsin. Erteńgi kúni erjetip, úlkeıgende óz qajetine álgi jıǵan qasıetterin jaratady.
P.S. Alash qaıratkeri, aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov «Balalyqtyń qanyna oıyn azyq» depti. Joǵarydaǵy oılardy topshylaǵanda osyǵan saıady. Oıyn qýsań ýaqyt bosqa ótedi. Barsha iste balans bolǵany jón sıaqty. Al sol nárseni árkim ózine-ózi jasaıdy.