Ekonomıkanyń bir tynysy – týrızm!
Týrızm álemdik ekonomıkanyń qozǵaýshy kúshine aınalǵaly kóp boldy. Búginde AQSH, Túrkıa, Arab elderi týrızmdi ekonomıkanyń bir tynysy etkeli qashan?! Statısıkaǵa súıensek, dúnıe júzinde bul salada eńbek etetin jandardyń sany 75 mıllıonnan asqan.
Elimizdegi damýshy sala – týrızm. Atalmysh salaǵa memleket tarapynan qoldaý da az emes. Qazaq eline saıahattaýshylardyń basym bóligi jabaıy tabıǵat pen tarıhı oryndardy kórýge qushtar. Kókshetaý, Baıanaýyl, Býrabaı, Jońǵar Alataýy, Qatyn Qaraǵaı, Túrkistan, Mańǵystaý t.b. Máselen, Túrkistanǵa jylyna shamamen 1 mıllıon adam zıarat jasaıdy eken. Bul – jetistik. Al syrttan kelýshilerge qyzmet kórsetý jaıy qalaı? Mine, búginginiń máselesi. Máselen, Túrkıa, Birikken Arab Ámirlikteri, Saýd Arabıasy syndy týrısik ál-aýqaty damyǵan memleketterde birinshi kezekte qyzmet kórsetý salasyna basymdyq berilgen. Áýelgi ushaqtan túskennen bastap qaıda, qalaı ornalastyrý, t.b máseleler kúni buryn sheshilgen. Qonaq úılerdegi nómir, odan keıin sizge qyzyqty marshrýttar uıymdastyrady. Bálkim, siz jaǵajaıǵa baryp sýǵa shomylǵandy unatasyz, jádigerlerler, kıim dúkenderin aralaǵandy jaqsy kórseńiz, sol boıynsha barlyq múmkinshilikti jasap qoıǵan. Kóbine Eýropa men Amerıka qurlyǵynan keletinderge ortaazıalyqtardyń ómir salty qyzyq bolyp keledi. Orta Azıada tarıhı eskertkishter kóp. Sonyń ishinde Uly Jibek jolyndaǵy baıyrǵy saýda-sattyq jasalǵan qalalar, tarıhı-mádenı eskertkishterdiń edáýir bóligi saqtalǵan. Osyndaı toǵyz joldyń torabynda ornalasqan shaharlar, kóne jádigerler sheteldik týrıserdi qyzyqtyrmaı qoımaıdy. Kópshiligi Saıran, Saýran, Otyrar, Syǵanaq, Taraz, Saraıshyqty kórgisi keledi. Osyndaı baı tarıhı ólkelerdiń jaı-kúıi áli kúnge deıin nazardan tys qalýda. Ol jerlerde jol, qonaq úı, taǵy basqa máseleler sheshimin tappaǵan.
Jahan elderdi 1970 jyldardan keıin týrızm klassterin damytýdy qolǵa ala bastady. Sarapshylar munaı men gaz nemese bir ǵana salamen kúneltý ekonomıkalyq daǵdarys týdyratynyn naqty dáleldermen aıtýda. Bul eskertýge zer salǵandar da bar. Olar - Saýd Arabıasy, Birikken Arab Ámirlikteri, Túrkıa, Maldıv, Bagam araldary syndylar. Olar syrttan ınvestısıa tarta bastady. Birtindep iri holdıńter, kompanıalar, korporasıalar keldi. Olar sol jerlerdegi ınfraqurylymdy jaqsartty. Jańadan jasandy aral qurdy. Qonaq úıler saldy. Jergilikti halyqqa jumys berdi. Búdjetke aqsha quıdy. Eń bastysy, shetten keletin saıahatshylarǵa qolaıly jaǵdaı jasady.
Statısıkalyq derekterge kóz júgirtsek, bizdikiler shetke baryp demalýǵa jylyna 400 AQSH dollaryn jumsaıdy eken. Ótken jyldary búkil jer sharynan týystas Túrkıa eline 37 mıllıon týrıs saıahattaǵan. Al bizden 450 myńǵa jýyq qazaqstandyqtar baýyrlastarda qonaq bolǵan. Árıne, árkimniń óz qalaýy.
Qazaqstannyń tabıǵaty ásemdikke toly. Tipti keıbir ólkelerdiń sulýlyǵyn sózben aıtyp jetkize almaısyz. Aqyn Sáken Seıfýllın atamyz Kóksheniń sulýlyǵyn bylaısha sýrettepti:
Seksen kól Kókshetaýdyń saıasynda,
Árqaısy altyn kese aıasynda.
Aýasy dertke daýa, jupar ıisti
Kókirek qansha jutsa, toıasyń ba?
Rasynda qazaq dalasynyń, ózen-kóli men taý-tasy, árbir saıasynyń ózindik qasıetteri bar. Qandaı ǵajap kórinister! Qyzyǵa hám súısine qaraımyz. Máselen, Amerıka Qurama Shtattarynda «Kolorado kanony» dep atalatyn jer bar. Álemdik ǵalymdardyń topshylaýynsha, bul jerdiń tarıhy sonaý eralar qoınaýynda jatyr. Jer betinen muz erip, kóp sý tartylǵannan qalǵan desedi. Mine, taý shatqaldaryndaǵy sý tartylǵannan qalǵan kórinister búginde týrıserdi tartýda. Ol jerge álemniń túkpir-túkpirinen kórýge keledi. Arnaıy jaǵdaı men aınalasynda túneýge, servıstik qyzmet kórsetýge negizdelgen qonaq úıler salynǵan. Iaǵnı munda maqsatty týrlar qarastyrylǵan. Dáp solaı bizde de jasaýǵa bolady. Almaty oblysynda «Sharyn shatqaly» dep atalatyn jerdi kópshiligimiz bilemiz. Mine, soǵan qyzyǵyp barýshylar sany artýda. Munyń tarıhy da, paıda bolýy da naq «Kolorado» sıaqty. Sondyqtan nazardy meılinshe sol aımaqtarǵa burǵan abzal. Ótken jyly «Qaıyńdy-Kólsaı» aımaǵynda boldyq. Naǵyz qazaqy aýyl. Saty eldi mekenine aıaldadyq. Aınala taý-tas, arsha men qaraǵaı toly orman. Kórseń, kóziń toıady. Bir ǵajap kórinis. Rahattanyp demalyp, kelesiz. Al «Kólsaıǵa» barsańyz, tipti keremet! Tabıǵat munsha sulý bolar ma?! Quddy Sáken aqynnyń jyrlaryndaǵy kórinisterge kýá bolasyz. Ǵajap! Sol arada birtindep qonaq úıler men aıaldaıtyn oryndar qaz-qatar salynyp jatyr. Almatydan Sharynǵa deıingi jolardyń jóndelip jatqanyn baıqadyq. Bizdiń oıymyzsha, joǵaryda aıtqanymyzdaı, ınfraqurylymdy damyta bergen jón. Aıtpaqshy, Sharyn men Kolorado álemde ekeý ǵana. Sondyqtan dúnıe júzi halyqtary úshin tarıhı meken bolyp tabylady.
Alash qaıratkeri aqıyq aqyn Maǵjan Jumabaev «Túrkistan - eki dúnıe esigi» dep tekke aıtpaǵan. Búginde kıeli óńir qarqyndy damyp keldi. Týrızm eldiń negizgi ekonomıkalyq draıverine aınalyp keledi. Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi - túrki álemine ortaq mura. Sondyqtan bolar kelýshiler, zıarat jasaýshylar sany jyldan-jylǵa artýda. Sol óńirde qasterli mekender men oryndar kóptep kezigedi. Kelýshilerdiń basym kópshiligi zıarat jasý úshin barady. Ásirese, alys-jaqyn kórshi memleketterden kelýshiler sany artqan. Túrkistan - túgel túrkiniń ortaq mekeni. Bálkim, sol sebepti de saıahattaýshylar legi kóbeıip keledi. Qalada arnaıy týrıser men saıahattaýshylarǵa arnalǵan qonaq úıler boı kóterýde. Sýburqaqtar men túrli oıyn-saýyq otaýlary da salynýda. Jalpy aıtqanda, kıeli shahar týrıser eń kóp saıahattaıtyn ortalyqqa aınalǵan.
Elimizdiń batysy da - keremet sulý óńir. Qart Kaspııdiń mańaıy men salqyn samal lebi qandaı ǵajap! Aqtaý jaǵalaýy kúz ben kóktemde shaǵalaǵa tolady. Búgin saıahattaýshylardyń deni batys aımaqqa barýdy jón sanaıdy. Osy atalǵan kórinister men Mańǵystaýdyń qyrattaryn kórýge asyq. Bozjyra jerleri sakraldy uǵymnan syr shertedi. Dálirek aıtsaq, sheteldikter kóp qyzyǵatyn oryn bolyp tabylady. Beket ata - qasıetti oryn. Isi qazaq úshin munda kelip, táý etip, zıarat jasaý ıgi is retinde uǵynylady. Sarapshylardyń aıtýynsha, kórshi elderden de kelýshiler kóbeıgen. Osynyń bári týzımniń damyp kele jatqanynyń aıqyn kórinisi.
Ózge óńirlerde de kórse kóz toıatyn kórikti mekender jeterlik. Bir ǵana Túlkibastaǵy Mashattyń boıy qandaı ǵajap! Baıanaýyl, Qyzyljar, túgel túrkiniń piri - Qorqyt atanyń eli tunǵan tarıh. Osyndaı ásem tabıǵat pen kórikti mekenderdi sheteldik týrıserge pash etetin kún týdy. Eger biz týrızmdi damytýǵa 10 teńge salsaq, olar bizge 100 teńge alyp keletinin oılaıyq demekpin.
Osynshama ulan-ǵaıyr atyrapty batyr babalar naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qorǵap qaldy. Jan alysyp, jan beristi. Nátıjesinde qazaqqa keń-baıtaq ólke men kórkem jazıra dala, ózen-kólder men aspanmen talasqan taýlar qaldy. Myń raqmet! Osy kúnderi qasterli qazaq topyraǵy týrızm aımaǵyna aınalýda. Barsha álem tańdana qaraıtyn, sulý jerlerimiz barshylyq. Tek qana qur dalanyń ózi nege turady deseńizshi! Birinen biri ótken ásem, birinen biri ótken kelbetti. Keı keıde tamsaný men tańdanysty jasyra almaısyń. Sońǵy ýaqyttary AQSH, Eýropa, Túrkıa, Reseı syndy elderden kelýshiler kóbeıgen. Olar da bizdiń tabıǵatymyzǵa tańdanys bildirip jatyr. Álginde aıqanymyzdaı, árbir saıahattaýshyǵa jaǵdaı jasap, servıstik qyzmetterdi arttyrsaq, kóp nárse utar edik. Bul jaǵynan kelgende, elimizde atqarylyp jatqan sharalar kóńil qýantady. Ár nárse óz retimen degendeı, jaımen istelýde. Tek osyny údete bergen jón. Sonda ǵana órkendeýdiń dańǵyl jolyna túsemiz. Qazaq eliniń damý joly aıqyn. Eń bastysy, týrızm jolǵa qoıylyp, birtindep órkendeýde.
Túıindeı kele, bir ǵana oıdyń shoǵyry oıǵa oralady. Birikken Arab Ámirlikteri, Dýbaı, Túrkıa sıaqty týrızdi damytqan elder qataryna enýge talpynys jasap jaqanymyz qýantady. Bolashaqta saıahattaýshylarǵa jaǵdaı jasaǵan, týrızdi damytqan memleketter qataryna qosylatynymyzǵa senemiz. Eldiń erteńi jaryq ári kemel bolsyn!