"Sóz bilmegen tilin shyǵarady"
Ózderińiz biletin asabanyń jyry ǵoı baıaǵy. Qazaqtyń bula, darqan, keń kezinde asaba nemese toǵashy dep iri as-jıyndardy basqaratyn sanat ıelerin ataýshy edi-aý. Bul sózdi de ábden tasmańdaıǵa aınaldyryp boldyq. Termındi qyzǵanyp otyrǵanym emes, sadaǵań keteıin, qazirgi toı ótkizip júrgenderdiń tutas bolmysyn tanytýda osy sózdiń esh qısyny kelmeı turǵasyn aıtamyz.
Ulttyq ıgilik turǵysynan qaraǵanda ortaq nárse, áıtpese, aýzymyz qyshyp bara jatqan joq. Osy qyzmet túrin atqarýshylarǵa «toı aǵasy» dep aıdar taqqandy teris kórmeıtinder de tabylady eken. Asaba – as basqarýshy. Buǵan daý bolmaýy kerek. Al toı basqarýshyǵa «Toı aǵasy» deý, menińshe, óte artyq. Aǵa degen sózdiń túrki-mońǵoldyq mán-maǵynasyn taǵy da toı basqarýshynyń aıaǵynyń astyna salyp bergenimiz orynsyz. Qasqyr túgili, tyshqan tuqymynan balpaq alyp kórmegen ıtine Bóribasar dep at qoıatyn keńbalaq qazaǵym-aı. Sonyń kerin keltirip, osy sózdi áýelde kim oılap tapqanyn bilmeı, dal bolyp otyrmyz. "Sóz bilmegen tilin shyǵarady". Áı, bul qazaqtyń sózinde de, ózinde de daýa bolsaıshy.
On eki tomdyq «Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda» toı-dýmanda quıyndatyp júretin asaba joldastarǵa qatysty bylaı depti: «Asaba – toı aǵasy, dastarqan basshysy. Asaba – eki túbirden quralǵan kúrdeli sóz: as – tamaq, taǵam, aba – kóptegen túrki tilderinde ata, aǵa uǵymyn bildiredi» depti de, túsiniktemeniń sońyn «Asabasy joq asqa jarymas» degen keremet mátelmen kúrmepti. Kórdińizder me, bul jerde asabany «toı aǵasy» dep tur. Olaı bolsa, toı aǵasyn aqy tólep jaldamaıdy, as pen toıdyń aldynda keńes quryp, áýlet ishinen noqta aǵalyq jasap júrgen birin saılaıdy. Óıtkeni bizdiń qazaq áýletke qatysty as pen toıdyń tizginin jatteki bireýge bermegen halyq.
Atalmysh túsiniktemeniń de shala jeri bar eken. Mundaǵy «as» degen sózge aýqat retinde tar aıada qaramaý kerek. Bul jerde qazaq dalasyndaǵy birneshe aılar buryn saýyn aıtyp shaqyratyn iri astyń aýjaıy aıtylyp otyr dep túsingenimiz abzalyraq. Sol úshin de as tizginin ustaıtyn asabasy joq eldiń asqa jarymaýy zańdy.
Mundaǵy kóńil qoıatyn sózdiń biri – aba. Qazaq jyraýlary «Azaýlyda aǵa bolǵan erler kóp edi» dep dala aqsúıekterin (arıstokrattaryn) meńzese, Sibir halyqtarynda «aby» patrıarh degen uǵymdy bildirgen jáne bul dárejege kóringen adam ıe bola almaǵan. Aǵalar men abylardyń áıelin abys nemese abysyn dep ataǵan. Demek, biz aıtyp júrgen «asaba» bul as-aba emes. Jyńǵyl degen sózdi «qyryl» dep estıtin sol baıaǵy qazaqy qalyppen bárin bylyqtyryp júrgen ózimiz.
Esesine, atalmysh eńbekte «dýmanshy» degen tamasha termın bar eken. «Dýmanshy – halyqtyq saýyq-saırandar men toı-dýmandardy, oıyn-tamashalardy uıymdastyryp, qyzdyratyn ári basqaratyn ónerpaz. Kóbine qyzyqty áńgime, kúldirgi, ázil sózdiń tapqyr sheberi» dep, atqaratyn qyzmetine de táýir túsinikteme de berilipti. Siz ben bizge keregi de osy sóz emes pe? Qandaı dál, ári naqty berilgen anyqtama deseńshi. Qazirgi toı basqaryp júrgen ini-baýyrlarymyzdyń tolyq tabıǵatyna soıyp, qaptap qoıǵandaı. Meniń oıymsha, asaba ataýlyǵa osy ataqty qaıta jańǵyrtyp telý kerek sıaqty. Áıtpese, sózdiń de obal-saýaby bar, aǵaıyn.
Endigi bir másele, qansha jerden dýmanshy bolsyn, olarǵa qudalyq tizginin senip tapsyrýdyń jaǵdaıatyna abaılap qaraǵan jón. Kez kelgen dýmanshy qudalyq basqarady deý qatelik. Ol áýlettiń arǵy-bergi tarıhyn, aǵaıyn-týystyń jaǵdaıatyn jáne jańa qudalardyń aýjaıyn jaqsy biletin óz adamyń bolýy kerek. Eger qazirgi qoǵamda máseleniń osy jaǵyn sheship almasaq, onda myna qazaq degen halyqtyń jasaǵan dalalyq mádenıeti jaıynda da sóz qozǵaýdyń qajeti shamaly. Adam balasy týǵan kún, súndet toı («ápshý keser emes»), qudalyq degen rásimderdi qudaılyq bastaýlarǵa negizdep jasaıdy. Eger osyndaı jerlerden bizdiń bas kóterer úlkenderimiz tabylmaıtyn bolsa, onda bizden tórtaıaqtylar artyǵyraq.
Al toı ústinde tilek aıtý degen ne? Bul ózi basqa elden aýysqan úrdis emes. Eger bizdiń ultymyzǵa tán bolsa, onda sol tilektiń qaı jerde aıtylǵany oryndy? Toıda tobymen shyǵyp, tilek aıtyp, shubatylyp turyp alý jarasymdy ma? Jalpy, bizdiń qazaq taý halyqtary sıaqty tilek aıta ala ma ózi? Aıta almasa, onyń sebebin bilemiz be? Asyly, toıda tost aıtý úrdisin qoıý kerek shyǵar. Nege deısiz be? Jaqynda bir toıda boldym. Sońyna qaraı kórshilerine sóz beriletin álgi bir jattandy ádet bar emes pe. Al sodan álgi kórshisi ne dedi deısiz ǵoı? Elýdi ájeptáýir eńserip, alpysty alqymdap qalǵan, bir qaraǵanda «kópti kórgen» kisi sıaqty áserde qaldyratyn, talaı býyn urpaqty tárbıelep úlgergen muǵalıma apaı, jańa túsken kelinge qaratyp: «Baqytty bol, bizdiń Mır kóshesin de baqytty qyl» dep qarap tur. Uıat-aı, búginginiń bata-tilegi de sıyrquıymshaq. Sizderdi bilmedim, men óz basym osy jasyma deıin mundaı tilek estip kórmeppin.
Tost aıtamyz dep topyrlamaı-aq, qashan osy basqa jurttar sıaqty án tyńdap, jeńil-jelpi bılep (onda da bı qyshtap bara jatsa), jaı ǵana shúıirkelesip, demalyp, arqa-jarqa bolyp bir jadyrap, Shymqalasha aıtqanda, beımaral otyrar ekenbiz? Asylynda, onsha syn kóterińkiremeıtin, basynan sóz asyrmaýǵa tyrysatyn sahara tósinde bula ósken halyqpyz ǵoı. Qalaı desek te, jatyq aıtsań, jyndy deıtin, tik aıtsań, turpaıy sanaıtyn bizdiń aǵaıynǵa jaǵý áste qıyn. Ult retinde kóńilimizdiń yǵy bir tabylmaı-aq ketip bara jatyr.