Osy qarapaıym qaǵıdany túsinetin kez keldi
Beıbit kúnde eń qudiretti qarý – qalam
– Dýman Ámirǵalıuly, ózińizben QazMUÝ-de qatar oqydyq. Oqýdy bitirgen soń «Halyq keńesi», «Qazaq ádebıeti» sekildi beldi basylymdarda qyzmet ettińiz. Memleket, halyq, dil, din, til, óner, ádebıet týraly óreli maqalalar jazdyńyz. Etken eńbek, tógilgen ter tekke ketpeıdi ǵoı, jaqsy atyńyz shyqty, abyroıǵa bólendińiz. Aldymen qalyń kópshilikke jampoz jýrnalıs retinde tanyldyńyz. El-jurt, mine, ózińizdi ádebıet aıdynyndaǵy óresi bıik jazýshy dep te biledi. Osy ekeýiniń janyńyzǵa qaısysy jaqyn: jýrnalısik pe, joq álde, jazýshylyq pa?
– Nıet-peıilińizge rahmet! Shynymdy aıtsam, bala kezimde jazýshy bolý úshin jýrnalısıka fakúltetinde oqý kerek dep oılaıtynmyn. QazMUÝ-liń jýrnalısıka fakúltetine qujat tapsyrǵanym da sondyqtan. Qudaı qoldap, oqýǵa tústim. Oǵan esh ókinbeımin. Óziń aıtqandaı, jýrnalıs boldyq. Hal-qaderimizshe jazarymyzdy jazdyq, aıtarymyzdy aıttyq. Eldik, ulttyq, halyqtyq máselelerdi kóterdik. Bizdiń qyzmetke aralasýymyz el táýelsizdigine tuspa-tus keldi. Eldigimiz shaıqalmasyn, táýelsizdigimiz baıandy bolsyn degen nıet-peıilmen kókeıimizge keptelgen kepterdi jazdyq, aıttyq. Máselen, táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetine «Jer satylmasyn!» degen problemalyq maqala jazdym. Keıinnen bul máseleniń ýshyǵyp ketkenin bilesizder. Sol kezde bir jamandyqty sezgen sıaqtymyn. Qazaqtyń balasy bolǵandyqtan elimiz ben halqymyzdyń taǵdyryna, bolashaǵyna alańdaısyń. Bári jaqsy bolsa eken deısiń. Kemshilikterdi batyl synap-minedik. Elimiz ben halqymyzdyń rýhanı túleýine tamshydaı bolsa da óz úlesimizdi qostyq dep senimmen aıta alamyn. Sol ótpeli kezeńde jýrnalıs bolǵanymdy, ulttyq máselelerdi kótergenimdi, eldiń sózin sóılegenimdi maqtanysh etemin. Sebebi, beıbit kúnde eń qudiretti qarý – qalam ǵoı! Ońyń ústine sózdiń óz qudireti bar. Al jalpy alǵanda jazýshy bolamyn degen adamǵa jýrnalıs bolý mindetti emes. Qazaqstanda taza shyǵarmashylyqpen aınalysyp, dálirek aıtsaq, tek kórkem shyǵarma jazyp, otbasyny asyraý múmkin emes. Amal joq, eriksiz qyzmetke baılanasyń. Áıtpese, kóshten qalyp, tipti ashtan ólip qalýyń da ǵajap emes. Eger taza shyǵarmashylyqpen aınalysyp, quryǵanda otbasyńdy asyraıtyndaı aqsha taba alsań, basqa qyzmetke jegilýdiń ne keregi bar.
– Ádebıetke jýrnalısıkanyń soqpaǵynan keldińiz. Búginde osy jaǵdaıdy teris baǵalaıtyndar da tabyldy. Quddy, týmysynan jazýshy bolatyndaı...
– Senseńiz, jazýshy bolýdy bala kezden armandadym. Jastaıymnan óleń, ázil áńgimeler jazdym. Oqýshy kezimde aýdandyq gazetke mektep ómirinen habar-oshar jazyp turdym. Úlken jýrnalısıkaǵa «Sońǵy dem» áńgimem alyp keldi. Úshinshi kýrsta oqyp júrgen kezimde «Halyq keńesi» gazetiniń sol kezdegi basshylary osy shaǵyn shyǵarmamdy unatyp, qyzmetke shaqyrdy. Sol basylymda shyńdaldym. Jap-jas kezimde senim artyp, qyzmetke qabyldaǵan «Halyq keńesi» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory Sarbas Aqtaev aǵama aıtar alǵysym sheksiz. Qazir oılap qarasam, úlken jaqsylyq jasapty ǵoı!
«Halyq keńesi» jabylyp qalǵan soń, «Qazaq ádebıeti» gazetinde qyzmet isteý baqyty buıyrdy. Jýrnalısik hám jazýshylyq taǵdyryma dańǵyl jol ashyldy. Jýrnalısik maqalany da kórkem shyǵarma sıaqty jazatynmyn. Sondyqtan jazýshylyǵyma jýrnalısıkanyń salqyny tıgen joq dep oılaımyn. Al uzaq jyl jýrnalıs bolyp istep, sodan soń jazýshylyqqa kelgenderde stıldik jaǵynan kemshilikter, kórkemdik turǵysynan shıkilikter bolýy múmkin. Bálkim, synaıtyndar sony aıtatyn shyǵar.
Dandaısýǵa negiz joq
- Jýrnalısıkaǵa qalaı kelgenińizdi bildik, jazýshylyq jolyńyzǵa sáttilik tilep, qoldaý bildirgen aǵalaryńyz boldy ma?
- Men aǵaǵa jaryǵan adammyn. Jas kezimnen «Qazaq ádebıetinde» istegendigimnen bolar, aǵa býyn aqyn-jazýshylarmen erterek aralastym. Sharapattaryn, qoldaýlaryn, jaqsylyqtaryn kóp kórdim. Bári de arqamnan qaǵyp, mańdaıymnan sıpady. Kezikken saıyn jyly sózderin aıtyp jatatyn. Keıde oılaımyn, aǵalarym menen kóp úmit kútti-aý dep. Sol úmitterin aqtaı aldym ba?.. Aıtý qıyn.
– Shyǵarmashylyǵyńdy kórkem áńgime, tańǵajaıyp hıkaıalardan bastap drammalyq tarıhı qundy dúnıelerge de qalam tartýyńnyń óz mánisi bolar. Tipti, memleket basshysynyń ózi «Joshy han» spektakliniń premerasyn kórgeninen habardarmyz.
– Shyny kerek, jastaıymnan tarıhqa qyzyǵyp óstim. Tarıhı eńbekterdi kóp oqydym. Tarıhı shyǵarmalar jazýyma solardyń da áseri bolǵan shyǵar. Árıne, jazǵan dúnıeńdi Prezıdenttiń ózi kelip kórýi, oń baǵasyn berýi qýanarlyq jaǵdaı. Aıtýly oqıǵa. Sáttilik. Mereı. Ol úshin el basshysyna aıtar alǵysym sheksiz. Biraq, bul máńgilik baq, túpkilikti jeńis emes. Naǵyz baǵany halyq, keler urpaq beredi. Tiri kezinde ataq-dańq pen syı-qurmetke bólenip, kózderi ketken soń, umytylyp qalǵandar qanshama. Sondyqtan dandaısýǵa negiz joq.
– Elýdi eńserip qalǵan qalǵan urpaq ókilimiz. Bergenińizden bereri mol qalamgersiz. Oqyrman qaýym ádebıettegi endigi baǵytyńyzdy bilgisi keledi. Nemen qýantyp, nege súısintesiz?
– Qazir negizinen kóp ýaqytymdy jazýǵa emes, oqýǵa arnap júrmin. Kóbinese sheteldik qalamgerlerdi oqımyn. On jyl «Álem ádebıeti» jýrnalynda qyzmet istegendikten álem ádebıetiniń klasıkterin bir kisideı bilemin. Endi shet elderdiń qazirgi aıtýly jazýshylarynyń shyǵarmalaryn oqyp júrmin. Qazirgi únsizdigimniń qupıa-syry sol. Jazýǵa degen jaýapkershilik artty, talap kúsheıdi. Ózime syn kózben qaraı bastadym. Qudaı amandyǵyn berse, ártúrli baǵyttaǵy shyǵarmalar jazamyn. Eksperımentter jasaımyn. Budan bylaı belgili bir tarıhı tulǵa týraly jazbaımyn. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary tarıhı shyǵarmalar aýadaı qajet boldy. Jazdym. Túsinetin adam bolsa, sonymen túrli oılar aıttym. Bárin atys-shabysqa, aıǵaı-uıǵaıǵa, qur sózge emes, oıǵa qurdym. Tipti keıingi Shyńǵys han men Joshy han týraly jazǵan tarıhı dramamda da soǵystyń ózi túgili, ushqyny da joq. Negizinen oıǵa qurdym, fılosofıaǵa ıek arttym. Kóptiń kóńilinen shyqqany da sondyqtan bolar dep oılaımyn. El-jurt jaqsy qabyldady ǵoı! Shyǵarmashylyq adamyna budan artyq ne kerek?! Endi ondaı tarıhı shyǵarmalarǵa asa qajettilik joq. Romandar jazbaq oıym bar. Áıteýir boıymyzdan qýat ketkenshe qolymyzdan qalamymyz da túspeıdi ǵoı!
– Keıingi jas aqyn-jazýshylardyń shyǵarmashylyǵyna qatysy oı bólise otyrsańyz.
– Jas aqyn-jazýshylardy únemi qadaǵalap oqyp júremin. Attaryn atap, tústerin tústemeı-aq qoıaıyn, óıtkeni óte kóp. Arasynda úzdikteri bar, ortashalary bar, nasharlary bar. Báriniń aıaq alysyn bilemin. Bári kókeıimde saırap tur. Eń basty unaıtyny, kóbisi izdenedi, qazynady, bul shyǵarmalarynan baıqalyp turady. Jańasha jazǵysy, jańalyq jasaǵysy keledi. Menińshe, shyǵarmashylyq adamyna eń basty keregi de osy. Biraq, olarǵa baǵa berýge áli erterek, kesip-piship pikir aıtýǵa da bolmaıdy. Máselen, keıbir jaqsy jazyp, jarqyrap kórine bastaǵan jas prozashylar qazir múlde jazbaı ketti, kórinbeı qaldy. Endi olardyń bir jerden jaryp shyǵaryna senbeımin. Qatelessem, qýanar edim.
Shyǵarmashylyq ta bir báıge. Shý degende alǵa ozyp, orta jolda ókpesi óship, sońynan shań qaýyp qalatyn ushqyrlary bar, alǵashynda baıqalmaı, sońynan jeńimpaz atanatyndar bar, qyza shabatyn dúldúlder de qanshama. Jalpy alǵanda, joq emes, bar. Til-kózden saqtasyn, talanttar jeterlik. Bárine shyǵarmashylyq shabyt pen tabys tileımin!
Jaýtańdap alaqan jaıasyń, tenderge telmiresiń
– Siz osydan birsypyra ýaqyt buryn Jazýshylar odaǵynda, «Juldyz» jýrnalynda qyzmet ettińiz. Bizdegi ádebı basylymdarǵa kóńilińiz tola ma? Qazirgi ádebı synnyń deńgeıi qalaı?
– Syrt adam bolsam, «kóńilim tolmaıdy» dep kesip aıta salar edim. Biraq, men ishinen shyqtym ǵoı. Jaǵdaıdy beske bilemin. Máselen, «Juldyz» jýrnalynyń bir jylda on eki sany shyǵady. Al Jazýshylar odaǵynyń dál qazir myńǵa tarta múshesi bar. Bireýiniń shyǵarmasyn bermeı qalsań, pálege qalasyń. Onyń ústine mereıtoılyq maqalalar kóp keledi. Bireýin jarıalamashy, basyń daýǵa qalady. Onyń ústine kez-kelgen basylym óz kúnin ózi kóre almaıdy. Burynǵydaı kóp eshkim jazylmaıdy da. Eriksiz memleketke jaýtańdap alaqan jaıasyń, tenderge júginesiń. Árıne, qarjy túsedi. Biraq, keıde bir jýrnaldyń jetpis paıyzyn sol tenderdiń maqalalary alyp ketedi. Al olardy bermeseń, aqshadan qaǵylasyń. Jylda solaı. Odan keıin basylymdarǵa qandaı kiná artýǵa bolady?! Eriksiz qubatóbel nómirler shyǵa beredi.
Al endi ádebı synnyń damýy kesheýildep jatyr. Talantty, bilimdi, bilikti jas synshylar ósip keledi. Olardyń da jazǵandaryn qalt jibermeı qadaǵalap júremin. Bilimderi, túısikteri, qarym-qabiletteri bar, jaqsy-aq jazaady. Nege ekenin bilmeımin, kóbisi áli tolyq ashyla almaı júr. Keıbiri múlde jazbaı etti. Bálkim, synǵa, synshyǵa memleket tarapynan esh kóńil bólinbeıtindikten shyǵar. Shirkin sondaı jas talantty synshylarǵa memlekettik turǵyda jetkilikti dárejede kóńil bólinip, alańsyz shyǵarmashylyqpen aınalysýǵa jaǵdaı jasalsa ǵoı, bererlerin berip, jazarlaryn jazar edi ǵoı! Báribir sol jastardan kóp úmit kútemin.
– Sizdi qoǵamymyzda erekshe tolǵantatyny ne nárse?
- Elimizdiń bolashaǵy, qara halyqtyń jaıy, qoǵamdaǵy kemshilikter oılandyrmaı qoımaıdy. Eń bastysy el aman, jurt tynysh bolsa eken. Jasyryp-jabatyn nesi bar, Qazaqstannyń qazyna-baılyǵynyń qyzyǵyn osy ýaqytqa deıin sheteldik alpaýyttar men bıliktegi bıshigeshter ǵana kórip keldi ǵoı, endi jalpy halyq kórse eken dep armandaımyn. Memleketimiz nyǵaıyp, eken halyqtyń jaǵdaıy jaqsarsa. Bıliktegiler osy jaǵyna kóbirek kóńil bólse eken.
– Qazaq qoǵamy qazaq baspasózinen alshaqtap qalǵandaı. Munyń syry nede?
– Birinshiden, shynyn aıtqanda qazir jurt kitap pen gazet-jýrnal oqymaıdy. Bir jaǵynan kópshiliginiń gazet-jýrnal oqıtyn ýaqyty da joq. Kúni boıy tyrbanyp eńbek etip, nápaqalaryn solaı taýyp júr. Olar gazet-jýrnaldy qaıtsin, túsinýge de bolar. Zaman solaı sabylystyryp qoıdy. Ekinshiden basylymdardy taratý jaǵy múlde aqsap jatyr. Jazylǵan gazet-jýrnalyńdy bir aptadan, tipti keıde bir aıdan keıin ákeledi. Qazirgideı aqparattar tasqyny kezinde ondaǵy jazylǵan jaılardyń mańyzy joıylyp, jańalyǵy eskirip qalady. Osydan keıin merzimdi basylymdardy kim jazdyryp alady?! Nege ekenin taǵy da bilmeımin, dál qazirgi ýaqytta gazet-jýrnaldardyń sapasy da kóńil kónshitetindeı bolmaı tur. Onyń ústine jurt tanymdyq, problemalyq, oıly dúnıelerden góri, ósek-aıańǵa kóbirek úıirsek bolyp ketti. Al jastar jaǵy kitap, gazet-jýrnal oqyǵannan telefon shuqyǵandy jaqsy kóredi. Áleýmettik jelilerdegi arzanqol jazbalardy kóp qaraıtyn boldy. Bar ýaqyttaryn sonymen ótkizedi. Árıne, ókinishti.
– Ultymyzdyń bolashaǵyn qalaı elestetesiz? Bizdiń qazaq óresi bıik ádebıet pen ónerdi ysyryp qoıyp, dýman-toıǵa kóbirek den qoıyp ketken joq pa?
- Shynynda da dál qazir solaı bolyp tur. Jalpy bolashaǵymyzdyń qalaı qalyptasary halyqtyń óz qolynda. Biraq oǵan da bas qatyryp jatqan kóp eshkim joq. Bárimiz búgingi kúnmen ómir súrip jatyrmyz. Esimiz shyǵyp ketken. Ne isterimizdi ózimiz de bilmeı qaldyq. Tipti bir ýaq oılanýǵa ýaqytymyz da, qulqymyz da joq. Endi es jımasaq bolmaıdy. Áıtpese, eldigimizden aıyrylyp qalýymyz múmkin. Qazaqqa qazaqtan basqa eshkimniń jany ashymaıdy. Osy qarapaıym qaǵıdany túsinetin kez keldi.
Jaqsy shyǵarma ǵana qalady
--Bizde qazaq ádebıetiniń alyptary qalyptastyrǵan dástúrli jazý úlgisi bar. Bul jańasha jazýǵa, jańashyldyqqa umtylmaý kerek degen sóz emes. Siz de dástúrshil jazýshysyz, biraq shyǵarmalaryńyzdan jańashyldyqtyń lebi esip turady. Máselen, bir ǵana «Kósh» áńgimeńizdi alaıyqshy. Ózimiz ómir súrip jatqan qoǵamymyzdy aınadaǵydaı aınytpaı sypattaǵan, kemshilikterin búge-shigesine deıin ashyp kórsetken, túrli oılarǵa jeteleıtin dál osyndaı astarly, alegorıalyq shyǵarma buryn-sońdy jazyldy ma? Óz basym bilmeımin. Jalpy dástúrshilik pen jańashyldyqty qalaı túsinesiz?
- Óz shyǵarmamdy ózim maqtamaı-aq qoıaıyn. Degenmen, bir nárse anyq: tamyrsyz eshteńe ósip-ónbeıdi. Qudaı dástúrsizdikten saqtasyn. Bári de sol óz topyraǵyńnan jaralýy kerek. Árbirden soń ár jańa shyǵarmanyń ózi – jańalyq. Árıne, jańasha jazýǵa, jańa bir óristerge umtylý kerek. Degenmen, dástúrli jáne jańashyl jazsań da, shyǵarma jaqsy bolý kerek. Qansha jańashyldyq ákelseń de, erteń-aq eskiredi. Tek jaqsy dúnıe ǵana halyq ıgiligine jaraıdy. Sondyqtan dástúrli nemese jańasha jazý degenniń ózi de shartty dúnıe. Jańasha jazylǵan, jańalyǵy bar dúnıe eken dep shalajansar dúnıeni maqtaýǵa bolmaıdy. Al dástúrli jazylǵan eken dep úzdik shyǵarmany dattaýǵa bolmaıdy. Qandaı ádis-tásilmen jazylsa da seniń dúnıeńde nár bolýy kerek. Tórt aıaǵyn teń basyp, tórt qubylasy túgel bolsa boldy. Máselen, án ónerinde neshe túrli dástúr men mektep bar. Jańa dúnıeler týyp jatyr. Solaı eken dep, halyqtyq dástúrli án ónerin esepten shyǵaryp tastaýǵa bolmaıdy ǵoı. Ózinshe damı bersin, damyta bersin. Árkim keregin tańdap alady. Qaı ánshi myqty, qaısysy halyqtyń júregine jol tabady, sol daralanyp tarıhta qalady. Án óneriniń keıbir jańa baǵyttary sátti bir jańalyqtaı kóringenimen, kóp uzamaı umytylyp, halyq jadynan óship qalýy múmkin. Al jaqsy dástúrli ánshi halyqpen birge máńgi jasaı beredi. Ádebıette de dál solaı. Másele, shyǵarmada. Qandaı ádis-tásilmen jazylýy mindetti emes, tek jaqsy shyǵarma bolsa boldy. Máselen, Muqaǵalı Maqataevty jańashyl, refermator aqyn dep aıta almaısyz. Ózi de aqyn Ótejan Nurǵalıev ony tipti «haltýrshık» deıdi. Meniń oıymsha, ol da Muqaǵalı aǵamyzdy jańasha jazbaǵanymen, jańashyl bolmaǵanymen aıtyp turǵan shyǵar dep oılaımyn. «Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin, Shekpen jaýyp, ózine qaıtaramyn» dep aqyn ózi aıtqandaı, eski qalyp, kóne dástúr. Biraq, shyǵarmalary qandaı ǵajap! Jasandylyq joq, shynaıy jazylǵan jaýhar jyrlar. Halyqtyń kóńil kúıin tap basyp, erekshe shabytpen jyrlaı bilgen. Oqyrmannyń júregine jol tapqany da sondyqtan. Júrekti qozǵaıdy, janyńdy tebirentedi. Mine, ónerdiń basty sharty osy. Sol sebepti kez kelgen jańa týyndyny nendeı jańalyǵy bar, qandaı jańalyq alyp keldi dep emes, qandaı shyǵarma dep baǵalaý kerek. Shyǵarma jaqsy bolsa boldy, onyń qalaı jazylǵany mańyzdy emes. Kóp adam osy jaǵynan qatty qatelesedi. Keıbir qalamgerler jańalyq jasaımyn dep shatpyraqtarǵa, túsiniksizdikke, qoıyrtpaqqa urynady. Al sony jańalyǵy bar dep keıbir synshylar maqtaıdy. Oǵan keıbir jelikpeler ilesedi. Biraq, sol maqtaǵan dúnıe kóp uzamaı umytylady. Óıtkeni, ol shyǵarmanyń jazylýynda ma, taqyrybynda ma, qalybynda ma, mazmunynda ma, ádis-tásilinde me, shynynda da bir jańalyq bolýy múmkin. Biraq, ol jańalyqtardyń eshqaısysy shyǵarmanyń sapasyn aıqyndamaıdy. Shyǵarmanyń sapasyn, jaqsy ma, nashar ma, tek shyǵarmanyń ózi ǵana aıqyndaıdy.
- Demek, sizdińshe, shyǵarmany jańalyǵymen ólshep, baǵalaýǵa bolmaıdy. Solaı ǵoı...
- Árıne. Jan-jaqty salmaqtaý kerek. Ár turǵydan qaraý kerek. Keıbir shyǵarmalarda oıǵa basymdyq beriledi, keıde mazmunyna, endi birinde jazylý ádis-tásiline, tipti ár kezeń keıipkerlerin somdaý úshin jazylatyn shyǵarmalar bolady. Máselen, Beıimbettiń Myrqymbaıy qandaı?! Áli aıtylady. Ǵabıt Músirepovtyń «Etnografıalyq áńgimesindegi» tórelerdiń obrazyn alaıyqshy. Oqyǵan adamnyń máńgi esinde jattalyp qalady. Álem ádebıeti jaýharlarynyń 250 tomdyǵyna jaıdan-jaı engizilgen joq qoı. Shyn máninde, ǵajap shyǵarma. Osynda da jańalyq eshteńe joq. Bylaı qarasań tipti qarabaıyrlaý jazylǵan. Eger ol shyn máninde myqty shyǵarma bolsa, qalaı jazylǵany tipten mańyzdy emes. Jazǵanynda shyn máninde bir jańalyq bolýy múmkin, biraq shyǵarma joq. Shyǵara almaǵan. Ondaı shyǵarmany qansha maqtasańyz da eshkim oqymaıdy, halyq qabyldamaıdy. Ýaqyttyq qana sóz bolýy múmkin. Eger jańasha jazylǵan úzdik shyǵarma bolsa, onda baǵy janǵany. Biraz ýaqyttan keıin ol da eskiredi. Biraq, jaqsy shyǵarma bolyp qalady.
Biz óte keshirimshil halyqpyz...
- Qazir zaman ózgerdi, sonymen birge adam da ózgerdi. Shyndyqty shyrqyratyp aıtatyndar azaıyp, ótirikti shimirikpeı soǵatyndar kóbeıdi. Sol arqyly túrli materıaldyq ıgilikke jetip jatqandar bar. Nesin aıtasyz, jaǵympazdar men satqyndardyń dáýiri júrip tur. Osy jaıt sizdi oılandyra ma?
- Árıne, oılandyrady. Biz óte keshirimshil halyqpyz. Keshirimniń de shegi bar. Bir adamǵa jasaǵan satqyndyqty, jamandyqty, qysastyq-qıanatty, zorlyq-zombylyqty keshirýge bolar. Biraq elge, ultqa, halyqqa jasalǵan satqyndyqty, jamandyqty, tas atýdy eshýaqytta umytýǵa jáne keshirýge bolmaıdy. Qazaqtyń basyna qara bult úıriltken, qýǵyn-súrgin men qandy qyrǵynǵa ushyratqan Stalındi de aqtap-jaqtaıtyndar bar. Qorqynyshty. Máselen, keıbir tulǵalarymyzdyń elimizge, ultymyzǵa, halqymyzǵa satqyndyq jasaǵan, tas atqan, qarsy jumys istegen kezderi boldy. Ultymyzdy kemsitip jatady, ana tilimizge qarsy shyǵyp jatady. Qazaq bola tura ana tilimizdiń memlekettik til bolýyna qarsy bolǵandar bar. Masqara emes pe?! Al olardy synasań, keıbir rýshyldar sol rýlas tulǵany jaqtap shyǵa keledi. Óıtkeni, olar rýlyq deńgeıde shektelip qalǵandar. Tanym-túsinikteri sol shamada ǵana. Óz rýlasynyń el men ultqa til tıgizgenin, satqyndyq jasaǵanyn kórip-bile tura oǵan kóz juma qarap, qateligin aıtsań, órekpip shyǵa keledi. Sondaı jıirkenishti. Kim bolsań ol bol, birinshi orynda el men ulttyń múddesi turýy kerek. Kezinde Joǵary Keńestiń depýtaty bolǵandardyń basym kópshiligi jerdiń satylýyna daýys berdi. Olardyń bárin el men ulttyń satqyndary dep jarıalaý kerek. Betterin shımandaı qylyp áshkereleý kerek. Olaı bolmasa, el men ultqa satqyndyq jalǵasa beredi. Mine, keshirimdiliktiń kesapaty da osynda. Máselen, elimizdi otyz jyl bılegender jerdiń ústi men astyndaǵy qazyna baılyqtyń bárin satyp bolyp, aqyrynda kıeli jerimizdiń ózin satamyn dep áýlekilendi ǵoı. Sol kezde kóptegen jaǵympazdar ony qoldady. Tipti sol kezdegi bir depýtat: «Jer kıeli bolsa, ústine nege sıip-tyshamyz. Satylsyn. Paıdasyn kóreıik» dep shimirikpeı kólgirsidi ǵoı. Ony árıne Jer-Anamyzdyń kıesi urady. Arty jaqsy bolmaıdy. Mine, osyndaı teksizder men satqyndardy halyq áshkerelep, masqaralaý kerek. Bundaı adamdarǵa keshirimmen qaraýǵa bolmaıdy. Keshirimmen qarasaq, satqyndar kóbeıe beredi. Al ol óte qaýipti qubylys. Bizde onsyz da osyndaı satqyndar tym kóbeıip ketti. Sondyqtan olarǵa qatań úkim shyǵarý kerek. «Ult satqyny» dep moınyna qońyraý baılap, tıisti jazasyn berý kerek.
- Adam boıyndaǵy asyl qasıetter joǵalyp, minez-qulqymyz da ózgerip, tym usaqtalyp bara jatqan sekildimiz. Bunyń syry nede dep oılaısyz?
Bizde abyroıdy qyzmetpen, dáýletpen, ataq-dańqpen ólsheıdi. Bul da durys emes. Adamdyq bolmys-bitimi men qasıetterimen baǵalaý kerek. Kezinde jádigóılenip bılikke jetken, joǵary qyzmet istegen, depýtat nemese rektor bolǵan ataqty jaǵympazdar bar. Kim ekenderin eldiń bári biledi. Aty-jónderin atasań, eldiń ezýine kúlki úıiriledi. Eń beıshara, sorly, miskinder solar. Óıtkeni, ar-uıatyn, namysyn, ımanyn qyzmetke aıyrbastap jibergen. Nápsi men qulqynnyń qulaq kesti quldary. Olardy aıaý kerek. Ózderiniń qalaı uıalmaıtynyna, betteriniń qalyńdyǵyna tań qalamyn. Depýtat nemese rektor bolyp kerdeń qaǵýy múmkin, biraq olar adam retinde eshkim emes. Tiri ólikter. Óıtkeni, rýhtaryn saýdalap, satyp jibergen. Esesine sonyń ıgiligin kórip júr. Joǵary qyzmette júrgenderin qaıteıin, elge súıkimsiz, qadir-qasıetsiz ǵoı! Adam eń aldymen aryn satpaý, uıatyn saqtaý kerek. Adamdyq tulǵań sonymen ólshenip, baǵalanady.
Áńgimelesken – Aınabaı MÁDI.