Keıingi ýaqytta qyzylsha aýrýy bizdiń eldiń ǵana emes, álemniń «bas aýrýyna» aınala bastady. Sebebi, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń ózi qyzylshanyń beleń ala bastaǵanyna alańdap, eger onyń aldyn almasaq, pandemıaǵa aınalyp ketý qaýpi bar ekenin eskertti. Taqyrypqa oraı biz №8 qalalyq emhananyń epıdemıolog-dárigeri Madına Sanatqyzymen suhbattasqan edik.
– Qyzylshanyń tez juǵatyn juqpaly aýrý ekeninen habardarmyz. Bul aýrýdyń negizgi belgileri qandaı? Turǵyndar ne nársege mán bergeni abzal?
– Qyzylsha – aýa arqyly taraıtyn jiti ınfeksıalyq aýrý. Ol tek naýqas adamnan juǵady. Eresekterde aýyrlaý, qıyndaý, al balalarda ońaı ótedi. Balalar qyzylshanyń aýyr túrlerin tek náreste kezinde jáne ımýnıteti álsiregen jaǵdaıda juqtyryp alady. Aýrýdyń jasyryn kezeńiniń ekinshi kúninen denedegi bórtpeler 4 kún aralyǵynda qatynasta bolǵan adamdarǵa tynys alý arqyly aýadan juǵady. Adam ómirinde qyzylshamen aýyrmaǵan bolsa, ne egilmegen jaǵdaıda juqtyryp alady. Vaksına almaǵan nemese odan keıin de ımýnıtetti damytpaǵan adamnyń ózine qyzylshany juqtyrý qaýpi joǵary.
Qyzylshanyń belgilerine toqtalatyn bolsaq, onyń jasyryn (ınkýbasıalyq) kezeńi 9-11 kún. Eger buryn ekpe alǵan bolsa, jasyryn kezeńi 15-21 kúnge sozylýy múmkin. Inkýbasıalyq kezeńnen keıin naýqastyń temperatýrasy 39-39,5 gradýsqa deıin kúrt kóteriledi. Munymen bir mezgilde jumsaq teri bórtpeleri, jalpaq qyzǵylt daqtar paıda bola bastaıdy. Birneshe saǵat ishinde bórtpeler sany kúrt artady. Alǵashqy belgileri: qyzýy kóterilip, álsizdenip, tamaqqa tábeti nasharlap, murnynan sý aǵyp, ashshy jótel paıda bolyp, kózi qyzaryp, qabynady. Odan jumsaq jáne qatqyl tańdaıda teńbil bórtpeler paıda bolady. Eki urttyń ústinde qyzylshaǵa tán maıda aqshyl bórtpeler kilegeı qabyǵynyń ústinde erekshelenip turady. Syrtqy túrine qaraǵanda bul bórtpeler «manna» túıirshigine uqsaıdy. Daqtar dóńes pishindi bolady, olardyń ortasynda suıyqtyǵy bar kópirshikter bolady. Árıne, bul jaǵdaıda eshteńeni syǵyp alýǵa bolmaıdy. Alǵashqy 3-4 kúndegi bórtpeler óte kúshti bolýy múmkin jáne tek teride ǵana emes, sonymen qatar shyryshty qabattarda: kózde, jynys múshelerinde jáne aýyzda kezdesýi yqtımal. Bul jaǵdaıda bala, ádette, qatty qyshynyp qınalady. Qyzylsha asqynǵanda aǵzanyń ortalyq júıke júıesiniń jumysy zaqymdalyp, júıkeniń qabynýynan ózgerister kóp bolady.
Shamamen bir aıdan keıin aýrýdyń beti qaıtady. Teridegi qyzyl daqtar (bórtpeler) ketip, olardyń ornyna qyrtystar paıda bolady. Olar joǵalǵannan keıin teride eshqandaı iz qalmaıdy.
– Qyzylshanyń arnaıy emi bar ma?
– Arnaıy emi joq. Alaıda, aýrý belgilerin azaıtýǵa kómektesetin sharalar bar. Mysaly, jańa bórtpeler sanyn azaıtý úshin tósek-oryn men ish kıimdi jıi aýystyryńyz. Jıi jýynbaǵan abzal, eger temperatýra bolmasa jáne qabyný prosesi baıqalmasa, bala kóbinese marganestiń álsiz eritindisin qosyp az ýaqytqa vana qabyldaı alady. Pedıatrlar dýsh qabyldaýǵa keńes bermeıdi. Balańyzdyń qarapaıym dıeta ustanýyn qadaǵalańyz. Bul alergenderdiń barlyq túrin boldyrmaý úshin qajet. Dıetada sút jáne kókónis ónimderi kóbirek bolýy kerek, kóbirek suıyqtyq (shaı, sorpa, kampot, mıneraldy sýlar jáne t.b.) ishken durys. Dene qyzýy kóterilgende parasetamol negizinde antıseptık bergen jón. Aspırındi qoldanbańyzdar. Kók dári (zelenka) qyzylshaǵa áser etpeıdi, biraq bórtpeniń oshaqtaryn dezınfeksıalaý úshin paıdalanylady. Spırt qoldanýǵa bolmaıdy.
Qyzylsha dene qyzýymen jáne teridegi bórtpemen shektelmeıdi, ishki organdardy da zaqymdap, saldarynan aǵzany uzaq ýaqyt ońaltýǵa týra keletin jaǵdaılar da bolady. Tipti túrli asqynýlar adamdy múgedek etýi nemese onyń kóz jumýy da múmkin.
– Al bul aýrýdyń aldyn alý týraly qandaı keńes aıtar edińiz?
– Árıne, saqtyq sharalaryn júıeli túrde júrgizsek, qyzylshanyń aldyn alýǵa múmkindik mol. Balalar qyzylshany kóbine balabaqshalarda juqtyryp alyp jatady. Qyzylshamen aýyratyn adam aınalasyndaǵylarǵa 7-10 kún boıy qaýipti bolady.
Balalarda qyzylshanyń aldyn alý eki kezeńde josparly vaksınalaý túrinde júrgiziledi. Ekpeden keıin túzilgen ımýnıtet aǵzany qyzylshadan qorǵaıdy nemese ony juqtyrǵan jaǵdaıda aýrý óte jeńil jáne eshqandaı asqynýsyz ótedi. Búginde vaksına balanyń 12-15 aılyǵynda, al revaksınalaý 6 jasynda júrgiziledi. Qyzylshanyń aǵzasy názik balaǵa asa qaýipti ekenin bile tura, keıbir ata-analar balalaryna tıisti egý jumystaryna kelisim bermeýi tańǵaldyrady bizdi.
Ekpe almaǵandar emhanadan ony tegin saldyra alady. Taqyrypqa oraı aıta ketsem, qyzylshaǵa qarsy ekpe almaǵandardyń osy aýrýǵa jıi shaldyǵatynyn kópshilik bilip júrse deımiz. Sondaı-aq, taza aýada jıi serýendeý, aýasy almaspaǵan, ıaǵnı jeldetilmegen, kisi kóp bolatyn qoǵamdyq oryndarǵa bara bermeý, jeke gıgıena talaptaryn saqtaý, daladan kelgen boıda qoldy sabyndap jýý syndy qarapaıym daǵdylar da aýrýdyń aldyn alýǵa kómektesedi.