Erteń – Ulttyq dombyra kúni
Almatyda ornalasqan Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynda 76 jádiger saqtalǵan
Baıraǵy bıik baǵzy óner
Ulttyq dombyra kúni qarsańynda biz Almatyda ornalasqan zamanaýı Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynyń tynys-tirshiligimen tanysyp qaıttyq. Bul ortalyq osydan jeti jyl buryn, Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵy men Almatynyń 1000 jyldyǵyna oraı ashylǵan.
Almatyǵa kelgen kezekti issaparynda bul ortalyqqa Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev arnaıy at basyn buryp, qundy jádigerlerdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, jastarǵa nasıhattap júrgen óner ókilderine alǵysyn bildirgen edi.
Iá, bul murajaı tórinen qazaq halqynyń án, kúı, aqyn-jyraýlyq ónerin jasaýshy jáne búginge jetkizýshi óner tulǵalarynyń aspaptary oryn alǵan.
Ortalyqtyń ashylý maqsatynyń bir sebebi – zamanaýı 3D ozyq tehnologıasyn mýzeı salasyna engizý arqyly qazaqtyń baıraǵy bıik baǵzy da baı hám kórkem dástúrli mýzyka ónerin halyqqa jáne keleshek urpaqqa nasıhattaý, qazaq mádenıetimen tanysýǵa kelgen shetel týrıseriniń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Ortalyqtyń dál ortasynda ornalasqan gologrammdan tórt óńirdiń (Jetisýdyń; Ońtústik Qazaqstan men Syrdyń; Batys Qazaqstannyń; Arqanyń) belgili ókilderiniń oryndaýyndaǵy tanymal án-kúıler men jyrlardy tyńdaı alasyz. Mýzeıdi tamashalaýǵa kelgen úlken-kishini ásem kúı áýeni jetelep, elitip otyrady.
Dástúrli mýzyka ortalyǵynda joǵaryda aıtylǵan tórt óńirge jiktelip ornalastyrylǵan 76 jádiger bar. Onyń basym kópshiligi dombyra. Sondaı-aq, belgili tulǵalardyń sybyzǵysy, qobyzy, dabyly, daýylpazy, shyńdaýyl, asataıaq, shyń, syldyrmaq, jetigen, adyrna bar.
«Qaıran, sheshem!»
Árbir kıeli dombyranyń óz tarıhy, aıtary bar. Ár dombyranyń janynda avtorynyń sýreti, ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly derekter berilgen.
Máselen, Dına Nurpeıisovanyń dombyrasy da jarqyrap tur. Kúıshi anamyz 94 jasynda Almaty qalasynda dúnıe salǵan. Kózkórgen zamandastary «Dına qyz kúı oryndaǵanda, ózi múldem kózge kórinbeıtin, tek kúı oınap turatyn» deıdi eken. Oryndaýshylyq sheberliginiń qudireti! Qarshadaı qyzdyń dańqyn estip, áıgili Qurmanǵazynyń ózi arnaıy izdep kelgen. Toǵyz jasynan bastap on toǵyzyna deıin, qashan uzatylǵansha Qurmanǵazynyń baýlýynda bolady. Nemeresi Baljan Nurpeıisova esteliginde: «Kıeli qara dombyrany bala kezinen serik etip, qudiretti ónege tutqany sonshalyq, kóz jumarynyń aldynda bes-on mınýt buryn óziniń tóseginiń tusynda ilýli turǵan dombyrasyn aldyryp, mápeleı sıpap, aıalaı qaǵyp, Qurmanǵazynyń «Qaıran, sheshem!» kúıin shertti. Álsiz saýsaqtary ıkemge kelmeı jatsa da, kúıdi kókireginde jańǵyrtyp jatyp dúnıeden ozdy», – deıdi. Dına ájeıdiń qazir ortalyqta turǵan dombyrasyn Baljan apaı basynda Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq aspaptar mýzeıine óz qolymen ákelip syılaǵan eken. Al qazir Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynan oryn tepti.
Halyq kompozıtory, sýyryp salma aqyn, ánshi Birjan sal Qojaǵululynyń áıgili «Temirtas», «Adasqaq», «Aıbozym» syndy ánderin shyrqatqan dombyrasy da tur. Aqyn, ánshi, sazger Aqan seri Qoramsaulynyń dombyrasynyń da túpnusqasy osynda. Bóltirik Atyhanulyn jyrshy retinde «Kóruǵly», «Alpamys», «Muńlyq-Zarlyq» dastaryn jatqa aıtyp taratqan dombyrasy da kóz tartady. Jambyl Jabaevqa «Erke atan», «Esim-Sarjan», «Ótti-aý, dáýren!» syndy kúılerin syılaǵan kıeli dombyrasy da shyny áınektiń ishinde jarqyrap tur. Jánibek Kármenovteı tulǵanyń «Babalar», «Aǵalar-aı», «Tolǵaý» sekildi ánderin súıemeldegen, saýsaqtarynyń izi qalǵan dombyrasy da saqtaýly. Kúıshi, jazýshy, qazaq mıfologıasy men mýzyka fólkloryn zertteýshi Talasbek Ásemqulovtyń óz qolymen 2004 jyly jasaǵan dombyrasy da kórnekti jerden oryn alǵan.
Kúıshi, óner zertteýshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Jarqyn Shákárimovtyń 1964 jyly Ysqaq Ermekbaev degen sheberge jasatqan úsh ishekti dombyrasy da menmundalap turǵany kóz qýantady. Kúıshi bul aspappen úsh ishekti dombyraǵa arnalǵan «Jorǵa aıý», «Teńbil tory», «Qyz muńy», «Kók qarshyǵa» jáne óz janynan shyǵarǵan «Oı tolǵaýyn», «Taskeskenin», «Qabanbaıy batyryn» oryndap taratqan.
Roza JÚNİSQYZY, Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynyń jetekshisi:
— Ózińiz baıqap turǵanyńyzdaı, bizdiń ortalyqtaǵy dombyralardyń pishini ártúrli, bir-birine uqsamaıdy. Iá, pishini men dybysy jáne ataýyna baılanysty dombyranyń ár óńirde ózindik dástúrli úlgileri qalyptasqan. Máselen, kúıshilik mektebi myqty damyǵan qazaq jeriniń batys aımaǵynda pishini kesilgen almurtqa uqsas qaýaq dombyra keń taraǵan. Onyń perne sany 12-16 bolyp keledi. Bul óńirge tán dástúrli keń tynysty tókpe kúıler osy dombyramen atqarylǵan. Ekinshi túri – qazaq jeriniń ortalyǵy men shyǵysyna tán, shanaǵy úlken kúrek pishindes, moıny qysqa, 7-11 perneden turǵan qalaq dombyra. Kelesi bir túri – ońtústik pen Jetisýda keń taralǵan moıny qysqa, buryshtary tik, 7-9 perneli bolyp keletin dombyra. HH ǵasyrdyń orta sheninde qalyptasqan qoǵamdyq mádenı úderisterge baılanysty qaýaq dombyrany Jambyl dombyra, al qalaqsha dombyrany Abaı dombyra dep ataý el arasynda qoldanysqa enip kirigip ketti.
Biz osynaý qasıetti jádigerlerdi jastarǵa nasıhattaýdan jalyqpaımyz. Iaǵnı bul aspaptardy biz tek qana mýzeı sóresine jaıǵastyryp qana qoımaı, sol aspaptardyń tikeleı urpaqtarymen shaǵyn konserttik zalymyzda shyǵarmashylyq keshter uıymdastyramyz. Avtorlar týraly tyń maǵlumattar jınap usynyp otyramyz. Kóptiń yqylasy erekshe. Demek, biz atqarar jumys áli alda dep bilemin.
Qambarhan týraly ańyz
Dástúrli ortada dombyranyń qalaı paıda bolǵany týraly ańyzdardyń birneshe nusqasy bar. Solardyń biri dombyra jasaýshy Qambarhan jaıyndaǵy ańyz.
Ertede Qambarhan degen ańshy jigit soıylǵan ańnyń ishegin aǵash basyna laqtyra salady. Shubatylǵan ishek bir butaqtan ekinshi butaqqa ilinip, kerilip qalady. Kúnderdiń bir kúninde Qambarhan sol jerden ótip bara jatsa, qulaǵyna erekshe bir jaǵymdy áýen, quıqyljyǵan ún estiledi. Jan-jaǵyna qarasa, bir butaqtan bir butaqqa kerilip qalǵan qos ishek jel soqsa, yzyńdap qoıa beredi eken. Ańshy jigit álgi aǵashty kesip alyp, shaýyp, jonyp dombyra jasaǵan eken desedi.
Dombyra dástúrli ortanyń ishekti, kóp perneli ulttyq aspaby. Ǵasyrlar boıy qazaqtyń muńy men sherin tarqatyp, kóńilin jeńisinde sharyqtatyp, jeńilisinde demegen, tarıhy, salt-sanasy men tanymy saqtalǵan.
Ertede dombyraǵa uqsas eki-úsh ishekti «tańbýra» dep atalatyn saz aspabyn Ábý Nasyr ál-Farabı jasaǵan degen derekter bar. Onyń perneleriniń sany beseý bolǵan, basynyń bir jaǵynda eki qulaǵy, tómende ishekter úshin ketigi bar tıek ornalasqan dep sýretteledi. Tańbýra jetildirilip, bertin kele dombyralarǵa ulasqan deıdi keıbir mýzykatanýshylar.
Dombyrada dybys shyǵarý qyzmetin atqaratyn ishek qoı-eshkiniń ashshy ishekterinen shıratylyp jasalady. Ol úshin ashshy ishekti qyryndysynan tazartyp, tuzdy sýǵa salyp qoıady. Kepkennen keıin ishekti eki asyqtyń arasyna (ony «aqjigit» dep ataıdy) salyp ysqylap, túıirpekterin syndyrady.
Jasalýyna, túrine, shek sanyna, dybysyna qaraı dombyranyń qos ishekti; úsh ishekti; tórt ishekti; qalaqsha; qýys moıyn; tumar; qossaz; qaýaq; abyz; keneı; úzbeli; qozyquıryq; qurama; omyraly; shińkildek; shappa; sana; jelbezekti; úshem; ishi ishekti; keń shanaqty; búktemeli; ámbebap; tegeshikti dombyra dep atalatyn túrleri bar.
Sonymen qatar, dombyra taǵylǵan áshekeıge jáne syrt pishine baılanysty úkili, qońyraýly, shashaqty, qońyr, qyzyl nemese qara dombyra dep te ataıdy.
Úsh ishekti dombyra
Dombyra kóshpeli ortada keń taralǵan aspap retinde kez kelgen qazaqqa qoljetimdi bolatyndaı, árbir oryndaýshynyń estetıkalyq talǵamy men jasy, jynysy, daýysy, kásibı sheberligine jáne t.b. baılanysty jasalyp, jetildirilip otyrǵan. Jas balalarǵa bir nemese eki ishekti jalpy uzyndyǵy 45-50 sm, eni 8-10 sm bolatyn shińkildek dep atalatyn shaǵyn dombyra túri jasalady. Al jetkinshekter men áıelderge arnalǵan dombyra shaǵyn, moıny jińishke ári qysqalaý, daýysy názik keledi.
Jasalý túri qos ishekti dombyramen birdeı úsh ishekti dombyranyń aıyrmashylyǵy tek ishek sanynyń úsheý bolýynda ǵana. Úsh ishekti dombyranyń árbir ishegin dástúrli kúıshilik mektebiniń sheberleri kúı oramdaryna oraı jeke-jeke terip shertedi. Halyq arasynda dombyranyń qýys moıny men shanaǵynyń ishine boılaı qos ishek tartylatyn «ishi ishekti dombyra» dep atalatyn túri de bar.
Dombyra jasaýǵa úıeńki, alma, almurt, dolana, órik syndy aǵashtar tańdalady. Jumsaq aǵashtan jasalǵan dombyra daýysy «myńqyldaq» bolyp keledi dep, qaraǵaı, qaraǵash, balqaraǵaı sıaqty tyǵyz aǵashtardan da shaýyp jasaǵan. Dombyra bólshekterin jasaıtyn aǵashtardy jarylmaý úshin qyzyp jatqan kóńge salyp jibitken nemese ystyq qolamtaǵa salyp morlaǵan. Qanyq tuzdy sýǵa salyp qaınatqan.
Dombyra jasaýdyń erteden eki dástúrli joly qalyptasqan. Onyń biri – bútin aǵashtan biteý dombyra shabý. Al ekinshi túri – birneshe aǵashtan qurastyrylatyn qurama dombyra shabylǵan dombyraǵa qaraǵanda jeńil jasalady. HH ǵ. orta sheninen keıin qolǵa alyna bastaǵan qurama dombyranyń bul túriniń bólshekteri jeke-jeke daıyndalyp, jelimdelip, arnaıy jasalǵan qalyptyń kómegimen qurastyrylady.
Osy málimetterdiń bárin Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynyń ekskýrsovody jetkinshekterge de, týrıserge de jetkizip otyrady.