Jylda shildeniń alǵashqy jeksenbisinde Ulttyq dombyra kúnin toılaımyz. Bıyl bul mereke 7 shildege tuspasa-tus keldi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly bul kúnniń mańyzdylyǵyn: «Qazaq pen dombyra – egiz uǵym. Kúmbirlegen dombyranyń úni batyrlarymyzǵa rýh, aqyndarymyzǵa shabyt bergen. Dombyra árbir qazaqtyń rýhyn kókke kóteretin qundy qazynamyz bolýǵa tıis», – dep erekshe atap ótken edi. Osynaý aıtýly kún qarsańynda megapolıstegi Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynyń jetekshisi Roza Júnisqyzymen suhbattasqan bolatynbyz.
– Roza Júnisqyzy, ózińiz jetekshilik etip otyrǵan Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵynda 80-ke jýyq jádiger saqtalǵanynan habardarmyz. Olardyń basym kópshiligi dombyra aspaby. Aldymen osy «Dombyralar úıiniń» maqsat-mindeti týraly aıtyp ketseńiz.
– Bizdiń ortalyq Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵy men Almatynyń 1000 jyldyǵyna oraı ashylǵan bolatyn. Qasym-Jomart Toqaev Almatyǵa kelgen kezekti issaparynda bizge arnaıy at basyn buryp, qundy jádigerlerdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, jastarǵa nasıhattap júrgen óner ókilderine alǵysyn bildirgen edi.
Iá, Lázzat Qudaıbergenqyzy basshylyq etip otyrǵan Almaty qalasy mýzeıler birlestigine qaraıtyn bizdiń ortalyq tórinen qazaq halqynyń án, kúı, aqyn-jyraýlyq ónerin jasaýshy jáne búginge jetkizýshi óner tulǵalarynyń aspaptary oryn alǵan. Ortalyqtyń ashylý maqsatynyń bir sebebi – zamanaýı 3D ozyq tehnologıasyn mýzeı salasyna engizý arqyly qazaqtyń baıraǵy bıik baǵzy da baı hám kórkem dástúrli mýzyka ónerin halyqqa jáne keleshek urpaqqa nasıhattaý, qazaq mádenıetimen tanysýǵa kelgen shetel týrıseriniń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Ortalyqtyń dál ortasynda ornalasqan gologrammdan tórt óńirdiń (Jetisýdyń; Ońtústik Qazaqstan men Syrdyń; Batys Qazaqstannyń; Arqanyń) belgili ókilderiniń oryndaýyndaǵy tanymal án-kúıler men jyrlardy tyńdaı alasyz. Mýzeıdi tamashalaýǵa kelgen úlken-kishini ásem kúı áýeni jetelep, elitip otyrady.
Iá, durys aıtasyz, dástúrli mýzyka ortalyǵynda kóbine dombyralar tur. Sondaı-aq, belgili óner ókilderiniń qolynyń taby qalǵan sybyzǵy, qobyz, dabyl, daýylpaz, shyńdaýyl, asataıaq, shyń, syldyrmaq, jetigen, adyrna da bar.
– Baıqaýymyzsha, móldir shynylar ishine árqaısysy jeke-jeke, erekshe qurmetpen qoıylǵan dombyralardyń pishini ártúrli, bir-birine uqsamaıdy. Biri uzynsha, sopaqsha kelgen, al ekinshisiniń moıny qysqa. Osynyń syryn túsindirseńiz?
– Iá, pishini men dybysy jáne ataýyna baılanysty dombyranyń ár óńirde ózindik dástúrli úlgileri qalyptasqan. Máselen, qazaq jeriniń kúıshilik mektebi myqty damyǵan batys aımaqta pishini kesilgen almurtqa uqsas qaýaq dombyra keń taraǵan. Onyń perne sany 12-16 bolyp keledi. Bul óńirge tán dástúrli keń tynysty tókpe kúıler osy dombyramen oryndalǵan. Ekinshi túri – qazaq jeriniń ortalyǵy men shyǵysyna tán, shanaǵy úlken kúrek pishindes, moıny qysqa, 7-11 perneden turǵan qalaq dombyra. Kelesi bir túri – ońtústik pen Jetisýda keń taralǵan moıny qysqa, buryshtary tik, 7-9 perneli bolyp keletin dombyra. HH ǵasyrdyń orta sheninde qalyptasqan qoǵamdyq mádenı úderisterge baılanysty qaýaq dombyrany Jambyl dombyra, al qalaqsha dombyrany Abaı dombyra dep ataý el arasynda qoldanysqa enip kirigip ketti.
Biz osynaý qasıetti jádigerlerdi jastarǵa nasıhattaýdan jalyqpaımyz. Iaǵnı bul aspaptardy biz tek qana mýzeı sóresine jaıǵastyryp qana qoımaı, sol aspaptardyń tikeleı urpaqtarymen shaǵyn konserttik zalymyzda shyǵarmashylyq keshter uıymdastyramyz. Avtorlar týraly tyń maǵlumattar jınap usynyp otyramyz.
– Taqyrypqa oraı dombyranyń tarıhı tamyry jáne onyń qazaq mádenıetindegi mańyzy týraly da tarqata otyrsańyz?
– Ertede dombyraǵa uqsas eki-úsh ishekti «tańbýra» dep atalatyn saz aspabyn Ábý Nasyr ál-Farabı jasaǵan degen derekter bar. Onyń perneleriniń sany beseý bolǵan, basynyń bir jaǵynda eki qulaǵy, tómende ishekter úshin ketigi bar tıek ornalasqan dep sýretteledi. Tańbýra jetildirilip, bertin kele dombyralarǵa ulasqan deıdi keıbir mýzykatanýshylar. «Dombyra» sóziniń shyǵý tegi jaıynda da kóptegen pikir bar. Mýzyka óneriniń tarıhyn zerttegen akademık A.Jubanov: «Dombyra» sózi «qozy quıryq» degendi bildiretin «dýnbah» jáne «býrra» degen arab sózderiniń tirkesinen paıda bolǵan», – degen bolatyn. Iaǵnı ǵalym dombyranyń ataýyn onyń shanaǵynyń qozynyń quıryǵy sıaqty pishinmen baılanystyrady.
Iá, dombyra – eń kóne aspaptardyń biri jáne eki myń jyldan asatyn baı tarıhy bar. 2014 jyly bul aspap IýNESKO-nyń Adamzattyń materıaldyq emes mádenı murasy tizimine endi. 2018 jyly bekitilgen Ulttyq dombyra kúni – eldi biriktiretin mańyzdy merekelerdiń biri, sondyqtan onyń áleýetin tolyqqandy paıdalana bilýimiz qajet dep oılaımyn.
– Dombyra degende, qazaq ónerinde egiz uǵymǵa aınalyp ketken qandaı tulǵalardy eń birinshi atar edińiz?
– Qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıetiniń damýyna úlken yqpalyn tıgizgen uly dombyrashylardyń biri – Qurmanǵazy. Onyń «Saryarqa» men «Adaı» sekildi máńgi ólmes týyndylary qazir de barshaǵa belgili. Keremet mýzykant ári kompozıtor jazǵan 60-qa jýyq kúı osy kúnge deıin saqtalǵan. Mýzykalyq mádenıette óshpes izin qaldyrǵan taǵy da bir dombyrashy – Qazanǵap. Ol da jastaıynan mýzykaǵa qyzyǵýshylyq tanytqan. Keıbir málimetterge súıensek, ol 120-dan asa kúıdiń avtory bolǵan. Kúıshi óz shyǵarmalarynda qoǵamda oryn alatyn ózgerister, adamı qasıetter, janýarlar álemi taqyryptaryn qozǵaǵan.
Qazaq mýzykasynyń tarıhyndaǵy jańa kezeń uly kompozıtor Nurǵısa Tilendıevtiń shyǵarmashylyǵy boldy. Ol 500-ge jýyq eńbek jazǵan, onyń ishinde opera, balet, án-kúıler, romanstar, ývertúralar jáne t.b. bar. Al eń tanymaldary «Aqqý», «Arman», «Mahambet» kúıleri, Kýddýs Kýjamárovpen birge jazǵan «Altyn taýlar» operasy. Munymen qosa, uly kompozıtor qazaq baleti men operasynyń qalyptasýyna da kóp eńbek etken.
Erekshe qazaq halyq mýzykasyn saqtaýǵa jáne damytýǵa eleýli úles qosqan jandardyń biri kompozıtor, dırıjer, kúıshi, dombyrashy – Qarshyǵa Ahmedárov. Ámbebap mýzykant retinde belgili bolǵan ol qazaq mádenıetiniń baılyǵyn barsha álemge pash etken. Joǵary oqý oryndaryna arnalǵan kóptegen kitaptar men oqý quraldarynyń avtory, «Naryn», «Qýanysh», «Saǵynysh» kúılerin jazǵan.
Dombyra mýzykasy búgin de belsendi damyp keledi. Qazirgi zamanda tanymal kúıshilerdiń biri – Seken Turysbek. Ol jazǵan 21 án men 14 kúıdi bilmeıtin mýzykant joq shyǵar. Avtordyń shyǵarmalary Qazaqstannyń ǵana emes, sondaı-aq taıaý jáne qıyr shetelderdiń úlken konserttik alańdarynda oryndalyp júr. Eń tanymal kúıleri «Kóńil tolqyny», «Aq jaýyn», «Ókinish», «Arý ana». Qazirgi zamannyń dombyrashylary týraly aıtqanda kompozıtor-kúıshi Ábdimomyn Jeldibaevti de umytpaǵanymyz jón. Ol 70-ten asa án men kúıdiń avtory. Solardyń ishinde «Erke sylqym», «Arman qus», «Abaı armanyn» bilmeıtin qazaq joq.
– Búginde zamanaýı ánder de dombyramen súıemeldenetin bolǵan. Tipti onyń shanaǵynan tógiletin qońyr ún tórtkúl dúnıeni de terbep júr desek qatelespespiz. Osy turǵyda qandaı ánder men kompozısıalardy atar edińiz?
– Qazaqtyń ulttyq brendine aınalǵan dombyrany tórtkúl dúnıege tanytqan qazaq degende, eń aldymen oıǵa Ámire Qashaýbaev oralady. Ánshi 1925 jyly Parıj sahnasyn «Aǵash aıaq», «Qanapıa», «Úsh dos», «Qos balapan» syndy ánderimen áýeletken. Sondaı-aq, 1927 jyly án men kúıdiń dúnıejúzilik baıqaýyna Germanıanyń Frankfýrt qalasyna baryp, onda da ekinshi oryn alyp qaıtqan.
Qazaqtyń áıgili kúıshi-kompozıtory Dına Nurpeıisova da 1937 jyly 75 jasynda Máskeýde Halyq ónerpazdarynyń respýblıkalyq baıqaýyna qatysqan. 1944 jyly 83 jasynda Tashkenttegi onkúndikte taǵy da júldeli oryndardy jeńip alǵan. Esimi qazaq mýzykasynyń jylnamasyna altyn áriptermen jazylǵan Dına ájemiz bala kúninde-aq Dáýletkereı, Músiráli, Álikeı, Túrkesh syndy kúıshilerdiń kúıin naqyshyna keltire tartyp, «dombyrashy qyz» atanǵan. Ony áıgili Qurmanǵazy ózi arnaıy izdep kelgen jáne batasyn bergen. Dına ájemizdiń «Bulbul», «Jiger», «Baıjuma» syndy tól kúıleri tógilgen dombyrasy da bizdiń ortalyqta saqtalǵan.
XXI ǵasyrda kıeli aspapty álemge tanytyp júrgen talantty qazaqtyń biri – Asylbek Eńsepov. Ol Fransıa, Qyrǵyzstan, Túrkıa elderinde ótken baıqaýlarǵa qatysyp, júldeli oryndardan kórindi. 2011 jyly Belarýste onyń jeke konserti ótti. Aıtpaqshy, Asylbek Eńsepovtiń Dýbaı qalasynda dombyra mektebin ashqany úlken jańalyq boldy. Sebebi, shetel azamattary da dombyra úırenýge yntaly búginde.
Kúmiskómeı Dımash Qudaıbergen ulymyz týraly áńgime tipti bólek. Ol sheteldikter aldyna mindetti túrde dombyrasymen shyǵady. Álemdik sahnalarda «Daıdıdaı-aý» ánin oryndamas buryn Qurmanǵazynyń «Adaı» kúıin tartady. Dımashtyń bul jetistikteri sheteldikterdiń dombyraǵa degen qurmetin arttyra túskendeı. Sebebi, bir kezderi sheteldikter Dımashtyń arqasynda qazaq tili men dombyra kýrstaryna jazyla bastaǵan bolatyn.
Qazir jastar da talaptanyp, talpynyp, muhıt asyp, kıeli aspabymyzdy dáriptep júr. Máselen, shahardaǵy «Álqıssa» dombyra mektebiniń (jetekshisi QR mádenıet qaıratkeri Qanat Sáden) oqýshylary alys-jaqyn shet elderden gran-prımen oralýda. Jaqynda Amerıkanyń Nú-Iork shtatyna baryp qaıtty. Bizdiń mýzeıde ótetin kez-kelgen is-sharanyń basy-qasynda, ulttyq aspapty nasıhattap júrgen de osy jas talanttar. Osyndaı daryndy órender barda ulttyq óner ólmeıdi. Qazaq halqy úshin dombyra ulttyq aspap qana emes, onyń ary men bary, qasıeti men kıesi. Bizdiń babamyz dombyraǵa úki taǵyp, tórine ilgen. Kúıshi, jyrshylardy tóredeı kútip, tóbesine kótergen. Sondyqtan bizdiń elimizde osyndaı Ulttyq dombyra kúni degen merekeniń bolǵany – úlken maqtanysh.
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA.