Ne baıqadyńyz?
Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıynyń mańdaıshasynaonyń sýretin japsyrýdyń jóni bar ma edi?!
Búginde Almatyda jáne basqa qalalarymyzda sheteldik «KFC» kompanıasynyń jarnamasy úırenshikti kórinis. Bul kompanıanyń negizin Harland Sanders degen adam qalaǵanymen, keıin kásiporyn qoldan-qolǵa ótipti. Biraq on bir túrli dámdeýishten turatyn qospany oılap tapqan Sanderstiń sýreti, áýelgi shart boıynsha, fırmanyń tańbasynda (logotıpinde) qala bermek. Alpaýyt tamaqtandyrý júıesiniń meıramhanalary Almatyda ǵana toǵyz jerde eldiń toǵyn basady eken. Biraq bizdi oılandyratyny, asqazannyń qamy emes. Saqaldy shaldyń jarnama sýretin (logotıpin) qoldanýdaǵy talapsyzdyq pen talǵamsyzdyq. Aqshaǵa bas urǵan keıbir sheneýnikterdiń «qazanshynyń erki bar, qaıdan qulaq shyǵarsanyń» kebin kıgen kisápir keıpi jırendiredi.
«Kentýkkıde qýyrylǵan taýyqtan» kóz súrinedi
«KFC» kompanıasynyń aǵylshynsha qysqarǵan ataýynyń tolyq maǵynasy «Kentýkkıde qýyrylǵan taýyq» degendi bildiredi. Bul – «qanatty túliktiń» etinen baptap, san alýan as mázirin usynatyn meıramhanalardyń halyqaralyq júıesi. Jer júzin shyrmap tastaǵan «órmek» ıesiniń ortalyǵy AQSH-tyń Kentýkkı shtatynyń Lýısvıll qalasynda «qorazdanady». Sońǵy derekter boıynsha «KFC»-diń 800 myńnan astam qoǵamdyq tamaqtandyrý oryndary álemniń 130 elinde «uıa» salǵan.
Shynynda da qazanshyny betimen jiberseń, «ishiń túıilip, ushynbaq» túgili, ózińniń kim ekenińdi «tanymaı» qalýyń op-ońaı. Qaı nárseniń bolsyn, ásili jón-josyǵy bar emes pe? Máselen, Almatynyń Abaı dańǵylyndaǵy saqaldy shaldyń alashadaı sýreti «kózge shyqqan súıeldeı». Mundaı «qonaqjaılyqtyń» syry da el-jurtqa jaqsy málim: aqshaǵa aranyn ashqandardyń aram «sybaǵasy» júrek aınytady. Oǵan da talaı kýá bolǵanbyz. Sonaý 90-ynshy jyldary Amerıka men Eýropadan qańǵyp kelgen, óz elinde qaryzǵa belshesinen batyp, kenep shalbar kıgen «kásipkerlerdiń» aldynda qurdaı jorǵaladyq. Jańaǵylardy, beınebir, úlken bıznes ıesi sekildi qolpashtaǵanymyz da esimizde. Bul sóıtsek...
«Qosymsha qunnyń» jańa túri
Shetel «bıznesmenderiniń» kópshiligi memleketten nesıe alyp, óz jerinde «shońqıǵan» sharýasyn muhıt asyp, dóńgeletip áketýden úmittiler bolyp shyqty. Kapıtalızmniń negizgi zańy – qosymsha qun zańyn jap-jaqsy meńgerip, alaqandaryn ysqylap jetken betteri eken. Ondaılar jaldamaly jumysshynyń jańaǵy – «aqy tólenbegen eńbeginiń «jemisine» (qosymsha qun) jalańdap turdy. Alaıda, «qosymsha qunnyń» kapıtal dúnıesi men bizdegi aıyrmasy jer men kókteı. Olaı bolsa, shoqsha saqal Sanderstiń sýreti aıtpaq oıymyzdyń tamyzdyǵy ǵana. Árıne, ol da qaba saqal Marks ashqan «qosymsha qun» zańynyń arqasynda jumysshynyń mańdaı terin sorǵalata syǵyp, paıda tabýdyń nebir aıla-tásilin meńgergen kásipker.
Sonymen, Balýan Sholaqtaı qazaqtyń uly perzentiniń esimin ıelengen sport saraıynyń mańdaıyna saqaldy shaldyń sýretin japsyrýdyń jóni qaısy?! Tipti, kompanıa logotıpiniń kólemi aldyn ala kelisilýi kerek emes pe? Áıgili aspazdyń Abaı Qunanbaıulynyń dańǵylyna qasqaıa qarap, «kókirek kerýiniń» sebebi de taǵy sol «qosymsha qunnyń» saldary. Órkenıetti kapıtal áleminde «qosymsha qundy» absolútti jáne salystyrmaly joldarmen qaltaǵa basady. Atap aıtqanda, birinshisinde, aqy tólenbeıtin ýaqytty uzartý, al ekinshisinde jańa tehnıka men tehnologıalardyń kómegimen aqy tólenetin ýaqytty qysqartý arqyly qol jetedi.
Al bizde bolsa, «qosymsha qunnyń» úshinshi – «jemqorlyq» túri «dertke» aınaldy. Paıdaǵa shash-etekten batýdyń jańa túrin oılap tapqan sheteldik jáne otandyq kásipkerlerdiń «iskerligi», tipti qaba saqal Karldyń «qosymsha qun» zańyn «shań qaptyrǵandaı». Budan bylaı aqy tólenetin nemese tólenbeıtin ýaqytty tıisinshe uzartý men qysqartý úshin áýrege túsý qajet bolmaı qaldy. Bizde, jer qoınaýynyń «esepsiz» baılyǵyn nemese búdjet qarjysyn jeń ushynan jalǵasyp, kómeıden asyrýdyń (óle jegenshe, bóle jeýdiń) nebir jymysqy áreketi iske asty. Osylaısha «qosymsha qunnyń» jańa túri, ıaǵnı úshinshi – «jemqorlyq pen paraqorlyq» kekirik atty.
- Kúni keshe ǵana respýblıka Prezıdentine bergen esebinde Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres qyzmetiniń basshysy keltirgen derekter eriksiz jaǵańdy ustatady. Urlyqqa qurylǵan «jabaıy» kapıtalızmniń qubyjyq sıqy júrek aınytarlyq. Egemendiktiń áýelgi 30 jylyndaǵy «qosymsha qunnyń» sybaılastyq «baǵyn ashqan» jańa – «jemqorlyq» túriniń tonaýshylyq pen qıratýshylyq áreketi joıqyn. Onyń ekonomıkalyq zardaby óz aldyna, jas urpaqty «eliktirip», teris jolǵa ıtermeleıtini alańdatady. Ótken qysta Ekibastuzda bolǵan apatty jaǵdaı da halyqty basyp, janshyǵan olıgarhtar men olarmen «áriptes» sheneýnikterdiń «qosymsha qundy» asa «sheber» meńgergenin kórsetti.
«Alaǵan qolym – beregen» qaǵıdaty
Jeń ushynan jalǵasqan sybaılastar esepsiz baılyqqa keneldi jáne maıly qasyqsha jylpyldap, taltań-taltań basady. Sonda qatardaǵy halyqtyń orta qursaq kún keship, aıazda dirdek qaqqanynyń obaly kimde?! Tapqan tabysy kúndelikti iship-jeminen aspaı, páter jaldaǵandar men lashyq panalaǵandardyń obalyn kim oılaıdy? Órt «jalmaǵan» búldirshinder men ózine-ózi qol salǵan jetkinshekterdiń qasiretin kim kóteredi? Osylaı bolaryn, ókinishke qaraı, jergilikti bılik organdary bilmedi emes. Halyq menshigindegi jer qoınaýynyń baılyǵyn «ury men jebir» otyz jyl boıy «baýyryna basyp, altyn jumyrtqany» emin-erkin shaıqady.
Qaraǵandy kenshileriniń basyn torlaǵan bulttyń seıilmeı turǵany sol sybaılas jemqorlyqtyń saldary ekeni daýsyz. Ýystap «asatý» men qaltaǵa basýdyń nebir aıla-tásilin meńgergen ashqaraq «kómeılerdi» shómishten qaǵyp, shashaltýǵa eshkimniń qaýqary jetpedi. Ebin taýyp, eki asaý qalypty normaǵa aınaldy. Tipti, qyzmet alamyn deseń, óziń de jep, «kókeńe» de asata bilý «qosymsha qun» tabýdyń talabyna aınaldy.
Qysqasy, «alaǵan qolym – beregen» qaǵıdatyn meńgergender bızneste «shortansha» júzip, «maltı bilmeıtinder jaǵalaýda shorshyp» jatty. Keıbir mekeme men kásiporyn basshylary «qaqpanǵa tússe», buǵan olardy «qamshylap, arandatqan» joǵarydaǵy «qamqorshylary» kináli ekeni aıdan anyq. Eń masqarasy, jańa olıgarhtar men olardyń sybaılastary ózderiniń aqshamen arbap, tym arzanǵa alǵan kásiporynnyń ǵana ıesi ekenin múlde esten shyǵardy. Olar jer baılyǵynyń halyqtyń menshigi ekeni týraly memleketimizdiń Negizgi zańy – Konstıtýsıamyzǵa jazylyp qoıylǵan aınymas qaǵıdaǵa pysqyrǵan emes. Sebebi, zań men adam quqy da jańaǵy «jaıyn aýyzdarǵa» jutylyp, boıyna sińe berse, ózeýremegende qaıtsin?!
Eń ókinishtisi, Ádiletti Qazaqstanǵa baǵdar ustaǵan kezde de ondaılar áli de halyq qazynasyn, ákesinen muraǵa alǵandaı, ońdy-soldy shashýdan dámeli. Jer astynan qazyp, ıakı «soryp» alady da ózderiniń qalaýynsha satyp, tarata beredi. Osynyń bári az deseńiz, «urylar» shıkizat úshin memleketke jarytyp aqy da tólemeıdi eken. Tipti, tıisti salyqtan da jaltaryp, tapqan tabysy úshin halyqqa «tarydaı sybaǵasyn» da qımaıdy. Máselen, elektr qýaty úshin halyqtyń da, kásipkerlerdiń de tıisti mólsherden eki nemese úsh ese kóp tólep kelgeni jaqynda ǵana málim boldy. Al bıtkoın shyǵaratyn maınıng fırmalarynyń jón-josyqsyz paıdalanýynan jaryqtyń jıi óshýi úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy.
Qosymsha qunnyń» jańa – «jemqorlyq/paraqorlyq» túrin ashqan sybaılastardyń ózderi de, ortadaǵy deldal «qyzymkalarynyń» da paıdaǵa aýzy-murnynan shyqqansha kenelýiniń derekteri tolyp jatyr. Barlyq paıda jalǵan «óndirýshi» men tutynýshynyń arasyndaǵy alypsatar deldaldardyń jutqynshaǵynan asyp, qumǵa sińgendeı zym-zıa. «Qosymsha qunnyń» jańa túrin oılap tabý qaba saqal Markstiń teorıalyq murasyn damytqan shoqsha saqal Lenınniń de qolynan kelmegen edi. Al sosıalızmniń negizgi zańynyń qur tilekten aspaı qalǵanyn bilemiz. Atap aıtqanda, Marks ǵylymı negizdegen, Lenın dúnıeni dúbirletken sosıalızmniń negizgi zańy – «qoǵamnyń barlyq múshesiniń ál-aýqaty men jan-jaqty damýyn qamtamasyz etý» zańy bolatyn. Jańaǵy jalaýlatqan urandy júzege asyrý úshin tabys tabýdyń markstik «qosymsha qun» sekildi naqty tegershigi joq ekeni kózge ottaı basylady.
Kezinde Almatydaǵy joǵary partıa mektebiniń tyńdaýshysy retinde ózimiz basymyzǵa jastanyp oqyǵan Markstiń eki tomdyq «Kapıtalynyń» kapıtalısik qoǵamǵa arnalǵan birinshisi aıtarlyqtaı baýrap alatyn. Biraq tap sol «Kapıtaldyń» sosıalızmge arnalǵan ekinshi tomy tez jalyqtyrady. Bul da onyń qaba saqal avtorynyń ózi ómir súrgen kapıtalısik qoǵamdy jaqsy bilip, «adam ıgiligine qyzmet etedi» dep qıaldaǵan jańa qoǵamdy jete bilmeýimen túsindirilse kerek.
Alaıda, óndiris qural-jabdyqtaryna memlekettik menshikti engizgen, ádilettilikke qol jetedi dep sendirgen sosıalısik júıe aqyr-sońy qurdymǵa ketti. Demokratıany «bir ortalyqqa baǵyný men temirdeı tártip» dep, jarıalylyqqa «tumyldyryq» kıgizgen qoǵamnyń halyqty qanshalyqty azapqa salǵanyn egemen el bolǵan soń ǵana bildik. Soǵan da qaramastan keıbireýdiń adamdy «qyzylsóz» urandarmen arbap, «nurly bolashaqpen» emeksitken keńestik kertaban kezeńdi ańsap, «ol da tarıh qoı» dep múláıimsigeni ókinishti-aq! Tarıhtyń da qazaqqa keregin alyp, zararyn umytýdyń qajeti ondaılardyń mıyna da kirmeıdi. Komsomoldyń týǵan kúni men Qazan tóńkerisin saǵynyp, áli de bolsa birin-biri quttyqtaýdy umytpaı júrgender de solar. Daýasyzǵa ne shara?!