Jalpy áleýmettik jelilerge táýeldiliktiń kópshilikke, onyń ishinde jastarǵa zıany jóninde ǵalymı dáıekterdi aıtyp júrgen mamandar barshylyq. Búgingi kúnge deıin ony eleń qylmadyq.
Alaıda sońǵy 3-4 jylda paıdalanýshylar sany mınýttap ósip kele jatqan TikTok áleýmettik jelesiniń orasan zor zalaly týraly aıtpasqa bolmaı otyr.
Munyń basqa áleýmettik jelilerden ózgesheligi – jumys jasaý algorıtminiń adam psıhıkasyn sonshalyqty tereń meńgerip, soǵan maqsatty túrde shabýyl jasaýynda. Búgingi tańda qolynda smartfony bar bastaýysh synyp oqýshysynan bastap egde tartqan qartqa deıin TikTok qosymshasyn belsendi paıdalanady. Onyń barlyǵy osy qosymshanyń jasandy ıntelektige negizdelgen algorıtmderiniń qurbany bolyp otyr.\
Birinshiden, TikTok jelisiniń alǵashqy betine shyǵatyn kontentter hronologıalyq negizde emes, mıǵa jeńil, máni joq, kóp qaralǵan materıaldardan turady. Qysqa vıdeolardyń mıǵa tartymdylyǵy sondaı, birinen soń birin syrǵytyp otyrýǵa ıtermeleıdi. Qorqynyshtysy – qosymsha avtomatty túrde sizdiń mıyńyzda qandaı kontentke qyzyǵý baryn birden analız jasap, áp sátte sol mándegi vıdeolardyń túr-túrin usynady.
Jazataıym bala depressıa, sýısıd nemese psıhıkaǵa shabýyl bolatyn oıynǵa nemese vıdeoǵa bir mınýttan artyq úńilip qalǵan bolsa, Tik-Tok algorıtmi ol balanyń qyr sońynan qalmaı, sol mándegi materıaldy usynady da otyrady.
Psıhıkalyq densaýlyq taqyryptaryna qyzyǵýshylyq tanytatyn paıdalanýshylarǵa platforma algorıtmi jaǵymsyz emosıalardyń kúsheıýine ákelýi múmkin uqsas beınelerdi usynýyn jalǵastyrady.
Halyqaralyq Amnesty International uıymynyń Algorıtmderdiń ashyqtyǵy ınstıtýtymen birlese otyryp júrgizgen zertteýi ár bir saǵatta qaralǵan materıaldardyń teń jartysy mindetti túrde psıhıkalyq densaýlyqqa qaýipti kontentter ekenin kórsetipti.
Qundylyǵy bekigen egde jastaǵy azamattarymyzdyń ózi shylaýyna túsip qalǵan TikTok jastarymyzdy qandaı deńgeıge jetelep bara jatqanyn oılaýdyń ózi qorqynyshty. Onyń shet jaǵasy keshegi birinen soń biri oryn alyp jatqan sýısıdten anyq kórinis bere bastaǵan sıaqty.
Odan bólek, bul qosymshanyń balalardyń bilim alýyna kedergisi jóninde aıtpasqa bolmaıdy.
AQSH-taǵy Sınsınnatı balalar aýrýhanasyndaǵy oqý jáne saýattylyqty damytý ortalyǵynyń zertteýleri qysqa beınelerdi kórý adamdardyń uzaq nazar aýdarýdy qajet etetin tapsyrmalarǵa shoǵyrlaný qabiletin tómendetetinin kórsetti.
TikTok mıdy jyldam syıaqylarmen únemi yntalandyratyn «dopamındik mashına» retinde áreket etedi.
Mınnesota ýnıversıtetiniń ǵalymdarynyń zertteýi TikTok paıdalanýshylardy vıdeolardy úzdiksiz aınaldyrýǵa yntalandyrý úshin sheksiz mazmun arnasyn paıdalanatynyn anyqtady.
Zertteýler kórsetkendeı, TikTok-qa táýeldi stýdentterdiń bilim berý nátıjeleri tómen, olardyń zeıini jáne oryndaý tártibi nashar.
Sonymen qatar qosymsha balalar arasyndaǵy negizsiz, qaýipti minez-qulyqty maquldaıtyn chellendjderdi shekten tys nasıhattaýdy azaıtpaı keledi.
Taǵy bir soraqysy TikTok-tyń monetızasıasy...
TikTok-taǵy mán maǵynasy joq batl dep atalatyn oıyndar, ol oıynǵa qatysýshylarǵa basqa azamattardyń birneshe myńdaǵan qarajatpen satyp alynatyp túsiniksiz stıkerlerdi joldaýy, jeńgen adamnyń jeńilgenge qoıatyn neshe túrli arsyz sharttary, kúndiz-túni tileı efırden shyqpaı otyratyn saıqy mazaqtar, tikeleı efırde balgerlikpen aınalysatyn alaıaqtar, odan bólek oıyn oınap, óz kaspı nomerin jazyp qoıyp ashyqtan ashyq qaıyr tilep otyratyn jap jas-zińgitteı jigitter bizdiń qoǵamda masyldar men ınternet qaıyrshylardyń jańa armıasyn qalyptastyrýda.
Bulardyń sany kún sanap ósip keledi. Búgin de jastar arasynda osylarǵa qarap otyryp jumys jasamaı, mańdaıy terlemeı qarap otyryp baıýdy nemese eńbek etpeı nan tabýdy oılaıtyn adamdardyń qarasy kóbeıýde.
Búgin de bul toptyń bel ortasynda belgili aqyn, sazger, ánshi-kúıshiler de órip júr.
Biz bul tendensıany kreatıvti ındýstrıamen shatastyrmaýymyz kerek. Bul naǵyz ulttyq qundylyqtardyń, qasıetti uǵymdardyń tamyryna tótesinen balta shabatyn qaýipti qubylys.
Osy keselmen basqa elder de bet pe bet kelýde jáne óz jaǵdaılaryna sáıkes túbegeıli shekteý, qoldaný ýaqytyna lımıt qoıý syndy túrlishe sharalar qabyldap qarsy turýda. Onsyz bolmaq emes. Sondyqtan biz de bul máselege halyqaralyq tájirıbeni zerdeleı otyryp memlekettik deńgeıde aralaspasaq arty nasyrǵa shabar túri bar.