Elimizdegi eń alǵashqy qýyrshaq teatry – Almaty Memlekettik qýyrshaq teatrynyń dańqy búginde qaladan shyǵyp, respýblıka asyp, shetelderde de estile bastady. Osyndaı aıtýly jetistikterge jetý jolynda akter, rejıserlerden bólek, qýyrshaqtardy jasaıtyn sheberlerdiń de eńbegi jatyr. Olar bizge kórinbeıdi, sebebi sahna syrtynda júredi. Biz búgin Almaty Memlekettik qýyrshaq teatrynyń qýyrshaq jasaý sheberi Bolat Amanqul týraly aıtatyn bolamyz.
Ermeksazdan bastalǵan óner
Onyń negizgi mamandyǵy – sýretshi. Buǵan deıin istegen shyǵarmashylyq mekemesinde qysqartýǵa ushyrap, jumys izdeýge týra kelgeni bar. Sodan jarnamadan teatrǵa sýretshi kerek degendi oqyp, Almatydaǵy «Zazerkale» teatryna bardy. Qýyrshaqtardy alǵash ret sol jerden kórdi. Óziniń mamandyǵy da bul saladan sonshalyqty alys, bóten emes, sondyqtan qýyrshaqtar tabıǵatyna úńilip, dendeı enip, ózi de jasaı bastady. Sol jerden jınaǵan mol tájirıbesimen naǵyz qýyrshaqtar teatrynyń, ıaǵnı Almaty Memlekettik qýyrshaq teatrynyń tabaldyryǵynan senimdi attady. Sodan beri on eki jyldan asypty. Eshqaıda ketkisi joq.
«Bala kúnimde ermeksazdan túrli beıneler jasap oınaýshy edim. Órt sóndirýshini, polıseıdi, ushqyshty jıi jasaıtynmyn. Basy men kózin, aýyz-murnyna deıin aınytpaı jasaýǵa, dáldikke mán beretin edim. Qazir qýyrshaq jasap otyryp, sol bala shaǵym jıi eske oralatyny da bar. Endi, mine, kishkentaı kórermender men ata-analaryna ónerden alqa taǵyp júrmin», – deıdi qýyrshaq jasaý sheberi.
Taqyrypqa oraı aıta ketsek, burynǵylar búgingideı túrli qyzyldy-jasyldy áshekeı buıymdar bolmaǵan zamanda qýyrshaqty qoldan da tigip, ishin shóppen, matamen toltyryp, kózin jipten tigip, aǵashtan da jonyp jasap, balasyn qýantýǵa, oınatýǵa, oı-órisin damytýǵa umtylǵan. Al búginde qýyrshaqtyń túr-túri bar, bári qoljetimdi.
Sheberler úndestigi
Qýyrshaq jasaý sheberi áýeli spektákl rejıseriniń qoltańbasymen tanysady. Rejıser qýyrshaqty qaı baǵytta kórgisi keledi, onyń minez-qulqy, obrazy qandaı, sony túsindiredi. Mysaly, qoıylym mazmuny drama baǵyty nemese balalarǵa arnalǵan kóńildi shyǵarma bolýy múmkin. Osy jaǵyn ábden zerdelep bolǵan soń, qýyrshaq keıipkerdi jasaýǵa kirisedi.
Áýelgi jumys eskızdi qaǵazǵa túsirýden bastalady. Eskız betindegi qýyrshaqtyń obrazy ermeksazdan jasalady. Ol aýqymdy forma bolyp esepteledi. Oǵan gıps quıylady. Ary qaraı gıps qalyptyń ishine gazet pen karton qıyndylary japsyrylyp, keıipker-qýyrshaqtyń basy jasalady. Odan keıin aǵash, porolon, plasık syndy zattardan denesin jasaýǵa kirisedi.
Qýyrshaqtyń jalpy nobaıy daıyn bolǵan soń, detaldaý jáne mehanızasıa jumysy bastalady. Iaǵnı sheberler rejıser aıtqan obrazǵa qarap, qýyrshaqtyń emosıasyn bildiretin bólikterin iske qosady. Eń kóp ýaqyt qýyrshaqtyń mehanızmine ketedi, ol ońaı nárse emes. Qýyrshaqtyń ár dene múshesiniń qozǵalysyn qamtamasyz etý úshin kózge kórinbeıtin qyrýar jumys isteledi. Sheberler qýyrshaqty daıyndap bergennen keıin, tigin sehynda olarǵa arnaıy kıim tigiledi. Onymen basqa mamandar aınalysady. Ár jańa obrazdy jasaý ýaqyt pen tabandylyqty talap etedi. Ári sheberler ózara úndestik tapqanda ǵana qýyrshaqtar sátti shyǵady.
«Maǵan qýyrshaqtardyń bári unaıdy. Aǵashtan, porolonnan, penoplasttan da, túrli symdardan jelim, boıaýlardy paıdalanyp jasaı beremiz. Keıipkerińizdiń sahnada ne aıtatynyn, harakterin bilseńiz boldy. Bizdiń ózge teatrlardan ereksheligimiz – basty maqsatymyz – ne nárseni de sol kúıinde qabyldaıtyn balalardy qýantý. «Balanyń aty – bala, oǵan qýyrshaq bolsa boldy emes pe» dep qaramaımyz, biz jasaǵan qýyrshaq beınesi, sózsiz bala júregine jol tabýy kerek. Tipti, qýyrshaqtar da olardyń tárbıesine oń yqpal ete alady», – deıdi Bolat Amanqul.
«Ur, toqpaq!»
Memlekettik qýyrshaq teatrynyń eń bir artyqshylyǵy – óziniń qýyrshaq jasaý, kıim tigý sehy bar. Ókinishke oraı, bizdiń elde qýyrshaq jasaý sheberleri oqytylmaıdy. Qazir teatrda úsh qýyrshaq jasaý sheberi jumys isteıdi. Olar negizgi mamandyǵyn qýyrshaq jasaý ónerimen baılanystyrǵan, júrek qalaýymen uzaq jyldar izdenip, ózin-ózi damytqan, sheberligin shyńdaǵan shyǵarmashyl jandar. Eń qyzyǵy, bul qýyrshaq jasaý sheberlerine Almaty teatrynyń ǵana emes, ózge teatrlardyń da rejıserleri qolqa salady. Mysaly, sonaý Ankara (Túrkıa) qýyrshaq teatry birneshe ret osy almatylyq mamandarǵa arnaıy tapsyrys berip, sahna qýyrshaqtaryn jasatqan eken.
Qýyrshaq jasaýda eń aldymen onyń bet-beınesine mán beriledi. Eger bet-júzi tartymdy bolyp, sátti jasalsa, sahnada ádemi kórinedi. Odan keıin qolyna mán beriledi.
«Qazir bala bitken gadjetke jipsiz baılandy ǵoı. Kóbin alaqandaı telefonnan basqa eshteńe qyzyqtyrmaıdy. Bala tárbıesine áser etetin qýyrshaqtar kóp bolsa deımin. Teatrdyń, onyń ishinde qýyrshaqtardyń maqsaty – jetkinshekterge rýhanı azyq syılap, boıyna adamı izgi qasıetterdi sińirý. Bir jyldary, dálirek aıtsam, sekseninshi jyldardan beri qaraı bizdiń teatrda oryssha spektáklder jıi qoıylǵan eken. Al qazir óner ujymynyń reperýary jańalandy. Qýyrshaq teatry ulttyq shyǵarmalardy kóbeıtip, arnaıy qazaq tilinde jazylǵan pesalardy sahnalaı bastady. Mysaly, ulttyq nanym-senimder, salt-dástúrlerden kórinis berip, batyrlyq, batyldyq, dostyq uǵymdaryna túsinik beretin «Er Tóstik», «Ur, toqpaq!», «Qańbaq shal» qoıylymdary búginde úlken-kishi kórermen tarapynan asa úlken suranysqa ıe», – deıdi Bolat Amanqul.
Qýyrshaq jasaý sheberiniń aıtýynsha, talǵampaz kórermenderdiń júreginen oryn alǵan «Qýyrshaq dýman», «Qasqyr men jeti laq», «Úsh toraı», «Este saqta, balaqaı!» qoıylymdaryna keıde bılet tabylmaı qalatyn sátter de bolady. Olımpıada chempıony Bekzat Sattarhanov týraly spektáklge de kishkentaı kórermenderimiz uzaq qol soǵatyn kórinedi.
Iá, qýyrshaq teatry da – adamnyń, onyń ishinde balanyń tanymyn ósiretin rýhanı hám mádenı óner ordasy. Máselen, jas kórermenderdi meıirimdilikke, qaıyrymdylyqqa, adaldyqqa, eńbekqorlyqqa jeteleıtin «Býratınonyń shym-shytyryq oqıǵasy», «Aladdınniń sıqyrly shamy», «Úıshik», «Kóńildi qonjyqtar», «Qyzyl telpek», «Qazdar men aqqýlar» qoıylymdary áli eskirgen joq, ómirsheń týyndylar.
«ORTEKE»
«Orteke ‒ qazaq qýyrshaq óneriniń bastaýy» degen eken belgili ǵalym Ahmet Jubanov. Erte zamanda dala ónerpazdary aǵashtan jonylǵan ortekeni oıý-órnekpen kómkerilgen tuǵyrǵa ornatyp, jiptiń bir basyn dombyra ustaǵan oń qolynyń saýsaqtaryna baılap qoıatyn bolǵan. Kúıshi kúıdi tarta bastaǵanda, baılanǵan jippen birge qýyrshaq ta qozǵalyp, bıleı bastaıdy. Bul kóshpendilerdiń alǵashqy mobıldi qýyrshaq teatry dep baǵalanǵan. Mundaı jyljymaly qýyrshaq teatry «Orteke» dep ataldy. Ertede balalarǵa dombyra úıretýde olardy qyzyqtyrý úshin osy «Orteke» qýyrshaǵy qoldanylǵan.
500 QÝYRSHAǴY BAR
Elimizdegi eń alǵashqy qýyrshaq teatry – Almaty Memlekettik qýyrshaq teatry. Qurylǵanyna – 90 jyl.
Teatr sehynda 500-den astam qýyrshaq-beıne bar. Teatr sahnasynda jyl saıyn 5 jańa spektákldiń tusaýy kesiledi. Iaǵnı, repertýar tolyǵyp, jańa keıipkerlerdiń sany kóbeıip otyrady. Qýyrshaq teatrynyń artısi bolý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Sebebi, perishtedeı taza baldyrǵan jasandylyqty qabyldamaıdy. Qýyrshaq teatrynyń artıseri ózin kórsetýge emes, qýyrshaqqa jan bitirýge, keıipkerin ashýǵa baryn salady.
SHEBERDİŃ EŃBEGİ
Sheberler jasaǵan qýyrshaqtar ártúrli. Biri shattanyp tursa, ekinshisiniń kózinde muń bar. Úshinshisi buzyqtaý, qyrsyq, al tórtinshisi erkeleý nemese sabyrly, álde jaıdary. Olar akterdyń qolyna tıgen soń tipti túrlenip sala beredi. Teatr artıseri olarǵa qolmen qımyldatyp, dybystaý arqyly jan bitiredi. Ol da – úlken óner. Iaǵnı, sheberlerdiń jumysynda kórkemdik pen tehnıka erekshe úılesim tabýy shart.
NEGE AÝZY-MURNY JOQ?
Ertede ejelgi slaván jerinde qýyrshaqtardyń bet-aýzy bolmaǵan. Sebebi, bireýler jansyz qýyrshaqty adamdy dýalaý, sıqyrlaý úshin paıdalanýy múmkin dep seskengen.
Otbasyn túrli sátsizdikter men aýrý-syrqaýdan qorǵaıdy degen nanym-senimmen jasalatyn da qýyrshaqtar bolaǵan. Úıdiń aýasyn, energetıkasyn tazalaý úshin jasalatyn qýyrshaqtar áli kúnge bar.
KÓŃİLDİ KÓTERETİN KEIİPKERLER
Teatr sahnasynda qoldanylatyn qýyrshaqtyń túri óte kóp. Máselen, saýsaqqa kıiletin qýyrshaq, ıaǵnı qolǵap, trosty qýyrshaq deımiz. Planshetti qýyrshaqty iri planda aktermen birge kórýge bolady. Odan keıin marıonetka jáne úlken boıly qýyrshaqtar bolady.
Saýsaqty, qolǵap-qýyrshaqtardy bir saǵat ishinde jasap shyǵýǵa bolady. Al trosty qýyrshaqtar sál qıyndaý, jasalý joly kúrdelirek bolatyndyqtan, oǵan eki-úsh apta ketedi.
OIYN BALASY
Mektep jasyna deıingi balalarǵa turqy 20-35 sm qýyrshaqtar yńǵaıly. Bul qýyrshaqtardyń «sóıleı bilýi» mindetti emes, óıtkeni olar úshin balalardyń ózderi sóıleıdi. 1-4 jastaǵy sábılerge shomyldyrýǵa, qundaqtaýǵa, kórpemen oraýǵa bolatyn kıimi joq qýyrshaq ápergen jaqsy deıdi mamandar.
Bala jasy úlkeıgen saıyn oıynshyqtyń naqty beınege uqsas bolýyn qalaıdy. 3 jasynan bastap olar oıynshyq arbany, jıhazdy, ydystar jáne t.b. qoldanady.
Qýyrshaqtar ár túrli bolýy tıis, óıtkeni balalar olardyń minez-qulqyn, kóńildi, kóńilsizin ózi aıyryp, oıyn barysynda árqaısysyna ózinshe mindetter júkteıdi.