Quryltaıdaǵy aıtylǵan ońdy sóz!
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq quryltaıda adamgershilik pen jaýapkershilik, ádildik pen adaldyq, birlik pen yntymaq syndy qundylyqtardy qoǵamda keńinen dáripteýdiń mańyzyna aıryqsha toqtaldy. Memleket basshysy osy quryltaıda qoǵamdy jaılap bara jatqan áleýmettik keseldermen kúresýdiń ózektiligin de tilge tıek etti. Osy baǵytta asyl dinimizdi damytýǵa, onyń ultty uıystyrý jolyndaǵy syndarly róline joǵary mán berdi. Bul jerdegi mańyzdy másele – eldiń birligi men turaqtylyǵy.
Bul – Qazaqstannyń basty ustanymy. Osyǵan oraı, Qazaqstan Musylmandary Dinı basqarmasy keshendi mádenı-tanymdyq sharalardy jıi ótkizip keledi. Bul taqyryp – «Qoǵamda izgilikti nasıhattaýdyń mádenıeti» taqyrybyndaǵy İİ -shi Respýblıkalyq ýaǵyzshylar forýmynda jan-jaqty qamtyldy.
Osyǵan baılanysty «Ýaǵyz-nasıhat aıtýdyń ádebi men mádenıeti» qujaty qabyldandy. Qabyldanǵan doktrınada ózara meıirimdilik, izgilik, adamgershilik syndy asyl qasıetterimizdi jańǵyrtý máselesi keńinen áńgime ózegine aınalyp otyr. Bul maqsatta Qazaqstan dinı basqarmasynyń bastamashyldyǵyn elimiz boıynsha qoldaýǵa ábden bolady. 2025 jyldy dinı qyzmet aıasynda «Islam jáne otbasy qundylyǵy» jyly dep jarıalaýdyń ózi qoǵam ómirine tyń serpin berip otyr. Ol adamdar arasyndaǵy garmonıalyq úılesim men jarasymdy syılastyqtyń negizin qalyptastyrýǵa jasalǵan úndeý. Garmonıa – ǵalamnyń úzdiksiz órkendeýiniń negizgi kepili. Sondyqtan Dinı basqarma otbasylyq garmonıa ornatýdy negizgi baǵyt etip alyp otyr.
Qoǵamda ózindik múddeleri men maqsattary bar túrli áleýmettik toptar men saıası kúshterdiń qatar júretini aıqyn. Demek, qarama-qaıshylyqtar bolady. Biraq ony bir ólshemmen, adamgershilik murattaryna baǵyndyra otyryp jetistikke jetýge ábden bolatynyn ýaqyt kórsetip otyr. Árıne, bul tusta syılastyq pen dinı bilimniń jarqyn, ılanymdy kómegi qajet. Onyń eń úlkeni musylmandyq dástúrge jarasymdy bolýy tıis.
Qoǵam birligi – sol qoǵamnyń ilgeri basýyn, memlekettiń tutastyǵy men turaqtylyǵyn nyǵaıtýdyń qýatty faktory. Eger bir elde qoǵam birligi bolmasa, ol eldiń kez kelgen qıyndyqtardan shyǵý jolynda eleýli kedergiler kezdese bermek. Ol úshin qoǵamda konsensýs bolýy asa qajet. Eń bastysy, qoǵam birligi yntymaqtastyqta. Ol qoǵamnyń damýymen ortaq moraldyq sezimderge negizdelgen yntymaqtastyq, onyń ishinde mehanıkalyq yntymaqtastyqtyń asa qajettigi suralady. Álemde onyń damý barysyna talaı ǵalymdar bas qatyrǵan.
Máseleń, Fransýz áleýmettanýshylary L. Boltanskıı men L. Teveno birlik uǵymyn qalyptastyrýda alty álemge mán berý qajettiligin aıtady.
Birinshisi – adam shabyty álemi. Shyǵarmashylyq, aǵartýshylyq negizgi resýrsy bolyp tabylatyn shabytqa ıe bolǵan týyndy onyń sýbektisi.
Ekinshisi – dástúr, bedel, jeke qarym-qatynasqa nazar aýdarý.
Úshinshisi – yntymaq, teńdik, ujymdyq múddeni júzege asyrýǵa umtylatyn azamattyq álem.
Tórtinshi, tıimdilik pen ónimdilikke baǵyttalǵan ındýstrıalyq álem.
Besinshi, tanymaldyq pen qadir-qasıet eń mańyzdy kategorıa. Altynshy, naryq álemi eken. Demek, ýaǵyz dáristerinde osy turǵyda sóz aıtylsa, jarasymdy bolar edi.
Búginde qoǵamdaǵy ornyqty garmonoıa aldyńǵy orynǵa shyǵyp tur. Konfýsıı iliminiń «tórt kitabynyń» biri – Uly ilim – «ónegeli tárbıe», «otbasyn saqtaý», «eldi jaqsy kúıde basqarý jáne álemde beıbitshilik ornatý». Munda moral men izgilik ózara kómek úshin qoldanylady. Qazaqstan dinı basqarmasynyń baǵdarlamalyq qujatynda osylardyń bári qamtylǵan. Osylardyń ishinde – birlik pen yntymaqtastyqty aıryqsha atap ótýge bolady. Sebep – ata-babalarymyz «Birlik bolmaı, tirlik bolmas», «Yrys aldy – yntymaq»- dep tegin aıtpasa kerek.
Býrabaıda ótken Ultyq Quryltaıda adamgershilik pen jaýapkershilik, ádildik pen adaldyq birlik pen yntymaq syndy qundylyqtar júıesi qoǵamda keńinen dáripteýdiń mańyzy zory áńgime ózegine aınalýy teginnen tegin emes. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy ózara meıirimdilik, izgilik, adamgershilik syndy asyl qasıetterimizdi jańǵyrtý úshin 2025 jyldy dinı qyzmet aıasynda «Islam jáne otbasy qundylyǵy» jyly dep jarıalady. Ony qýana qarsy aldyq.
Ultty ult etetin – onyń tili, dini, dili, ádep-ǵurpy, salt-dástúri. Osy úsh quramdas qundylyqtyń negizi berik bolsa, ol el órkenıet jolyna túsip, damıdy. Jahandaný dáýirinde ulttyq salt-dástúrimiz men mádenıetimizdi, til tazalyǵy men urpaq sabaqtastyǵyn saqtaýdyq mańyzynyń qýattylyǵy da osynda jatsa kerek. Bul týraly Býrabaıda ótken Ulttyq Quryltaıda jan-jaqty atap ótildi. Prezıdent Quryltaıdaǵy óz sózinde elimizdegi dinı ahýal men jat aǵymdarǵa tosqaýyl qoıý máselesine erekshe mán berdi. Prezıdent buǵan deıingi Túrkistanda ótken Quryltaıda: «Otanshyldyq, adamgershilik, bilimpazdyq, naǵyz maman bolý, únemshildik, eńbekqorlyq, el men jerge janashyrlyq sıaqty asyl qasıetter bárinen bıik turýǵa tıis. Osyndaı izgi qasıettiń bárine boıyna sińirgen jandy Adal azamat degen bir aýyz sózben sıpattaýǵa bolady. Shyn máninde, biz aıtyp júrgen Ádiletti Qazaqstanda Adal azamattar qurady» degen bolatyn. Nesi bar, ádiletti aıtylǵan.
Memleket basshysy arnaıy toqtalyp basymdyq bergen máselelerdiń oryndalýynda halqymyzdyń ishki mádenıeti men jaýapkershiligi, sanalylyǵy men iskerlik tájirıbesi synǵa túseri sózsiz. Desek te óskeleń urpaqtyń tárbıesi – Prezıdent atap ótkendeı, óte mańyzdy másele. Alǵa qoıǵan irgeli mindetterdiń júzege asýy, josparlanǵan jumystardyń júıeli júrgizilýi, ult sapasynyń artýy bilim men ǵylymǵa, onyń damýyna tikeleı táýeldi. Ony Prezıdent sózimen aıtsaq, «Urpaqtyń boıynda jaman ádet bolsa, bul – eń aldymen, úlkenderdiń kinási» degenge saıady. Al uly ǵulama ál-Farabıshe aıtsaq, «Adamnyń óz ar-ujdany aldynda adal, shynshyl bolýy ózine-ózi qasıetti bolýynan, júris-turysy izgi bolýynan ǵana týady». Bul oraıda qasıetti dinimizdiń atqarar róli zor. Baǵyný da, qulaq asýda osy núktede toqaılassa deımiz. Bul jerde otbasy tárbıesiniń atqarar róli zor. Ol týraly zıalylarymyz da aıtyp ótken.
«Eldiń eldigin saqtaıtyn – tarıhy, jol-joralǵysy, ult tárbıesi baıaǵydan beri saqtalyp, kóp býyn qoldanyp kele jatqan jol», deıdi aqyn Maǵjan Jumabaev. Al klasık jazýshymyz Ǵabıden Mustafın: «Jaqsy tártip ádetke aınalsa – yrys, jaman tártip ádetke aınalsa – qyrsyq» deıdi. Munyń bári – ulttyń birligin ustaǵan sózge toqtaǵan jurtymyzdyń aınymas zańdylyqtary. Osy joldan adasý – tuıyqqa tiremeı qoımas edi. Túrli zamandy bastan ótkergen halqymyz talaı talqyǵa da tústi. Adastyrsaq degen jaman tileýlilerdiń áreketteri ultymyzdy álsiretkenmen, olar kózdegenine jetpedi, ózderi joıylyp ketip jatty. Qazaq halqy tárbıe jónindegi nıetiniń túzý, pıǵylynyń shań-tozańnan taza ekenin ańǵartty. Al osyny qaperine almaǵandar da boldy. Kezinde Grek-Rım ımperıasy óte alyp memleket bolǵan. Bertin kele ımperıalyq baılyqtan basy aınalǵan alyp memleket ata-babalarynyń san-myńdaǵan jyldar boıy ustaǵan ádep-ǵurpynan, dilinen, dininen bas tartyp, birlik pen uıymshyldyqtan nazar aýdarmaýynan, baılyq qýyp, úlkendi syılaýdan qalǵandyqtan, jezókshelik pen urlyq-qarlyqty údetip jibergendikten memleketinen aırylǵan. Keıin myńdaǵan adamyn qaterge tigip, birikken alyp memleketti bólek qurǵan. Qazirgi tańda alyp ımperıanyń kúliniń ornynda Balkan túbeginde onshaqty memleket ómir súrýde. Osy jerde, elim degen Abaı, ultym degen alashtyqtar eske túsedi. Ulttyq saqtaıtyn – ulttyq salt-sana, dástúr men qundylyqtar júıesi. Osyny uqqan, boıyna sińirgen urpaq qana ilgeri basady. Demek, órkenıettiń sońynan ilesip, dinnen, tilden, dilden bas tartpaýymyz bizdiń máńgilik muratymyz bolmaq. Bizdiń osyndaı alyp jerde memleketimizdi berik ustap otyrýymyz – bizge babalarymyzdyń yntymaǵy men birliginiń arqasy dep bilgen abzal.
Prezıdent atap ótkendeı, dinniń asa mańyzdy mısıasy – ultty uıystyrý. Qazaqstan Dinı basqarmasy bul máseleni únemi eskerip keledi. Memleket basshysynyń otanshyldyq qasıetterdi boıǵa sińirý, daryndy jastardy qoldaý, ulttyq qundylyqtardy dáripteý paıymdary – kúndelikti ómirde oryndalýy mindetti is-áreketter. Qoǵamdyq etıka qalyptastyrý, jas urpaqty adaldyqqa tárbıeleý ulttyq ıdeologıanyńajyramas bóligi retinde bir sátte esimizden shyqpaǵany abzal. Búgingi tańda Áleýmettik zertteýler ortalyqtary men «Dintanýlyq zertteýler jáne ekpertıza ortalyǵy» bul máselede kómek kórsetip keledi. Jalpy, Quryltaı otyrysy mazmunǵa baı tolyq máninde ótti desek te bolady. Onda barlyq másele jan-jaqty qamtylǵan. Eń bastysy – eldiń birligi, memlekettiń turaqtylyǵy, ekonomıkanyń damýy, halyqtyń ál-aýqatynyń artýy áńgime ózegine aınaldy.
Ata-baba dástúrine saı, bıyl da QMDB tóraǵasy, Bas múftı Naýryzbaı qajy Taǵanuly elimiz kásipkerlerine úndeý jasap, qasıetti Ramazan aıynda qaıyrymdylyq sharalaryn kóp ótkizýge shaqyrýy yqylaspen qarsy alyndy. Bul da azamattardy yntymaq pen baýyrmaldyqqa shaqyrýdyń bir amaly bolsa kerek. Onyń parasat-paıymynda izgilik jatyr. Hakim Abaı óziniń musylman ekenin óz óleńderinde únemi qaıtalap aıtyp otyrǵan. Ol: «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshýaqytta jalǵan bolmas», deıdi. Allataǵalanyń rastyǵyn moıyndaý – ıslamnyń negizgi qaǵıdasy. Sondyqtan Abaı shyǵarmashylyǵynan, musylmandyq dúnıe tanymnan ózge «ilim» izdeý jaraspaǵandyq bolar edi. Iá, sóz túzelse, el túzeledi. Osyǵan saı, Shákárim babamyz óziniń «Úsh anyq» atty eńbeginde: «Eń alǵashqy bilim – Allanyń bilimi» deıdi. Osyny ýaǵyz aıtqanda esten shyǵarmaǵanymyz abzal bolar edi. Joǵarydaǵy sózimizde ózara syılastyq týraly aıtyp óttik. Osyǵan saı, bir mysal aıtý kerek pe, aıtaıyq. Japondarda ult retinde myqty etip ustap turǵan ádep-ǵuryp pen úlkenge syılastyq jáne ımperator – Qudaıdyń uly degen senim. Iá, ol búginde adamdarǵa absýrd bolyp kórinýi múmkin. Biraq búkil japondyqtar osy negizdiń aınalasyna, osy ıdeıanyń tóńiregine jınalyp, uıysa bilgen.
Memleket basyna qanshama qıyndyq týsa da olar ózderiniń ǵıbadathanalaryna jınalyp, eldiń tynyshtyǵy men halyqtyń birligi úshin taǵzym etýden árige aspady. Japon halqyn biriktirip turǵan nendeı qudiret? Birinshiden, japon halqynyń tól tarıhymen bite qaınasqan ádep-ǵuryp qundylyqtary, ekinshiden, biregeı mádenıet pen salt-dástúr sabaqtastyǵy, úshinshiden, el-jurtynyń otbasylyq tálim-tárbıesiniń ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan ónegesi, tórtinshiden, jarasymdy syılastyq ádibi, besinshiden, egotızm, nepotızm jáne jemqorlyq sekildi jegi-qurttardan taza ári kirshiksiz tazalyǵy. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, qazaqtyń da ulttyq negizi – birlik pen yntymaq. Sol úshin halqymyz eldiktiń núktesi, kún saıyn bolýy tıis deýmen qulshylyq etip keledi.
Búginde Iran jurtynda 70 mıllıondaı halyq turady. Olardyń teń jartysy ózge ulttar. Osynshama alyp el qalaı basqarylyp otyr? Parsynyń ejelgi patshasy Darıı osyǵan baılanysty: «Biz memleketimizdiń tutastyǵyn hám ulylyǵyn myna jaǵdaıda ǵana – din, til, bir bolǵan jaǵdaıda ǵana saqtaı alamyz» bolypty. Mine, sodan beri parsy jurty bir til, bir dinmen ómir súrip keledi. Bizge de osy mazmun kerek!