Ultyq kıim salasynda «Erke-Nur» brendin qalyptastyrǵan, jalpy kópshilikke belgili Farıda Merhamıtqyzymen óz salasy jáne otbasy qundylyǵy men bala tárbıesi taqyryptarynda áńgime órbitken edik. Oqyrmandarǵa áńgimeniń súbeli tustaryn usynýdy jón kórip otyrmyz.
«Súıikti isimmen aınalysyp kelem»
– Farıda hanym, ulttyq kıim salasynda uzaq jyl eńbek etip keleciz, óz brendińizdi de qalyptastyrdyńyz. Salańyzdan bólek qazir nemen aınalysyp júrsiz? Áńgimemizdi osydan bastaǵymyz kelip otyr.
– Sońǵy tórt jylda ózimniń taǵy bir súıikti isimmen aınalysyp júrmin desem bolady. Áleýmettik jeli arqyly otbasy qundylyǵy, ásirese bala tárbıesi jóninde leksıalar oqyp kelemin. Shynyn aıtsam, áý basta ózimizdiń ulttyq kıimderdi nasıhattaıyn degen oımen «Instagram» sekildi áleýmettik jelilerde blogerlikti damytqan edim. Biraq keıin qoǵamda bul baǵytta tolyp jatqan problemalardyń bar ekenin kórip, osy jaǵyndaǵy qajettilikti jasaýdy maqsat ettim. Qudaıǵa shúkir, elge eńbek eteıin degen shynaıy maqsatyń bolsa, nátıjesi de bolady eken. Qazir paraqshamda leksıalarymdy asyǵa kútetin 100 myńǵa jýyq turaqty oqyrmanym bar. Tipti keıbir leksıa-suhbattarym 2 mıllıonnan asa qaralymǵa jetip jatady. Bul, shyn mánisinde, qoǵamda osy taqyrypqa degen suranystyń bar ekenin kórsetedi. Áıtpese, men óz paraqshamnyń tanymaldylyǵy úshin áreket etip otyrǵan joqpyn. Rasynda bul jaǵynda kóptegen máseleler bar. Buryn Almaty qalalyq máslıhatynyń depýtaty retinde de jurtshylyqtyń ishinde kóp boldym, sol kezde de osyǵan kózim jetken edi. Qazir aınalysyp júrgen isimdi ózime bir tabys ákeletin is retinde emes, jurtqa, elge degen boryshym retinde istep júrmin, bylaısha aıtqanda zeket retinde. Ádette «Instagram» sekildi jelilerdi qoldanatyndardyń kóbi jastar, arasynda jas ata-analar da bar. Olar da bala tárbıesi, otbasy taqyrybynda ózinen burynǵy býynnyń tájirıbesin alǵysy, durys baǵyt tapqysy, balasyna durys tárbıe bergisi keledi.
– Osy taqyryp boıynsha tereńirek toqtalyńyzshy. Otbasy, bala tárbıesinde naqty qandaı problemaǵa tap keldik?
– Eger týrasyn aıtqanda, bul jaǵyn keshiktirmeı memlekettik deńgeıde qolǵa alýǵa tıispiz. Ózge elderdi alyp qarańyz. Mysaly, Japonıa, Germanıa sekildi damyǵan elder bala tárbıesine, otbasyndaǵy tárbıege aıryqsha mán beredi. Japonıanyń balabaqshalarynda barlyq balany eńbekke tárbıeleıdi. Mektepterinde de sol. Mınıstrdiń balasy, baıdyń balasy dep mámile jasamaıdy, bárine birdeı mámile, birdeı tárbıe. Ondaǵy bergen tárbıesi sol aldymen balany adam retinde tárbıeleý, ıaǵnı eńbekke baýlý. Ár kishkentaı bala óz isin ózi isteýge mashyqtanady. Germanıada bolsa 18 jasqa deıingi bala úı jumysyna kómektespese, ata-ananyń quqyq qorǵaý oryndaryna júginýge qaqysy bar. Mundaı zańdy qabyldaǵan álemdegi jalǵyz el. Iaǵnı bul elder balanyń ósip-jetilýinde úı jumysyn, qarapaıym eńbekti mańyzdy dep sanaıdy. Endi osy elderdiń álemdegi ornyna qarańyz, eń sapaly ónimdi, eń jańa tehnologıalardy óndiretin elder. Buǵan qarap, damyǵan elder aldymen balanyń adamdyq qasıetin ashýǵa tyrysatynyn kóremiz. Adamdyq qasıetti ashatyn nárse, ol – eńbek.
Al bizde qalaı? Bizde bala jaqsy bolý úshin jaqsy oqý kerek degen túsinik bar. Jaqsy mektepte oqytsam balam jaqsy bolady eken dep oılaıdy. Biraq biz qolynda bir emes birneshe dıplomy bar, alaıda eshqandaı jumys isteı almaı otyrǵan, búginginiń sózimen aıtqanda «dıvan adamdaryn» qaıdan shyǵardyq sonda. Demek, jastaıynan eńbekke baýlymaǵan bala qansha bilim alsa da, báribir kóp nársege qabiletsiz bolyp shyǵady. Balabaqshadan tartyp bizde ana ortalyqqa, myna úıirmege berip, tipti balalarǵa oınaýǵa da ýaqyt qaldyrmaımyz. Osy arqyly balany álemde joq bir ıdeal adam jasaǵymyz keledi. Biraq eńbekke baýlymaǵan bala erteń eshteńege qabiletsiz bolyp shyǵady, tipti ómir súrýdiń ózi oǵan mashaqat kórinip turady. Buǵan qosa, qazir túrli jelilerdiń áserinen jastar tek komfort ómirdi qıaldaıtyn bolyp barady. Barlyq nárse ońaı keletindeı kóredi, qıalyndaǵydaı bola salatyndaı kóredi. Qolynda qansha dıplomy bolsa da bir jerdiń ortasyn, bir jumystyń jalaqysyn unatpaıtyn, sál ǵana japa bolsa sodan qorqyp, baspaı turatyn, nátıjesinde jumyssyz masyl urpaqtar kóbeıip barady. Osynyń bári aınalyp kelip otbasyndaǵy tárbıege kelip tireledi.
Osydan buryn Prezıdenttiń keńesshisi Málik Nurjanuly Almatyda kezdesý ótkizip, ár sala mamandarynyń usynystaryn tyńdady. Sonda da bul máseleni memlekettik deńgeıde júıeli túrde qolǵa alý kerek ekenin jetkizdim. Tipti osy arada balalar úıine memlekettik qamqorlyq deı otyryp, qamqorlyqty asyra qoldanyp jatqanymyzdy da aıttym. Memleket qamqorlyǵynyń qalyptan tys bolýy bilim salasynda da bar. Qalalyq máslıhattyń depýtaty retinde balalar úılerine barǵan kezimizde kórdik, qaladaǵy balalar úıinde memlekettik qamqorlyqtyń barlyǵy jasalǵan. Iaǵnı kir jýatyn, ydys jýatyn elektr jabdyqtarynan tartyp, tazalyǵyn isteıtin, tamaǵyn jasaıtyn adamdarǵa deıin bar. Al balalar eshteńe istemeıdi, tek oqý baǵdarlamalary men sporttyq jattyǵýlarymen ǵana aınalysady. Erteń osy balalar 18 jastan asqannan keıin baǵanaǵy qamqorlyqtyń bárinen alystaıdy, ary qaraı derbes ómir súrýge qabiletsiz adam bolyp qalady. Bul balalar úıindegi ǵana emes, kóptegen otbasynda da bolyp jatqan jaǵdaı, erteńgi úlken qoǵamdyq problema degen sóz. Balany jaqsy oqýǵa emes, aldymen jaqsy adam bolýǵa tárbıeleý mańyzdy.
«Tárbıe – basty nárse»
– Sóz arasynda artyq memlekettik qamqorlyq bilim salasynda da bar degendi aıtyp qaldyńyz. Ózińiz de jeke kolej arqyly bilim salasynda da eńbek etip jatyrsyz. Osy máseleni tarata ketceńiz?
– Iá, biz qoǵam bolyp, ata-ana bolyp, tipti memleket bolyp balany oqytamyz. Biraq osy urpaqty oqytý kerek dep, keı nársede artyq ketip jatyrmyz. Qarap otyrsańyz, 18-ge deıingi balalar ne mektep, ne kolej qabyrǵasynda bolýy tıis. Mektepte birshama jaqsy oqıtyn balalar testke qatystyrylyp, ýnıversıtetterge qaraı baǵyttalsa, arada turǵan balalardy kolejderge qaraı ıteremiz. Bul balalar bilim almaı qalmasyn dep memleket granttardy kóbeıtedi, shákirtaqylar taǵaıyndaıdy. Endi sol tegin oqý men shákirtaqyǵa ıe bolǵan balalar durystap ta oqymaıdy, tipti sabaqqa da kelmeıdi. Ata-anasy memlekettik grantpen oqyp jatyr dep máz, memlekettik granttaǵy balany oqýdan shyǵarý úlken úrdis, kóp áýreshiliktermen júzege asady. Sondyqtan keıbir kolejder buǵan kózjuma qaraıdy degendeı. Sonymen, bala ne mektepte, ne kolejde, ne úıde emes, eki arada qalyp, nátıjesinde memlekettiń artyq qamqorlyǵy kerisinshe áser etip jatyr. Jańaǵy ne bilim alyp, ne jumys istep, ne otbasynda bolyp tárbıelenbegen naǵyz ótpeli kezeńniń balalary túrli aǵym, keleńsizdikterdi ońaı qabyldap alady. Ne jatyp isher jalqaý, masyl urpaq bolyp qalýy múmkin. Qysqasha aıtqanda, memleket aqshasyn tólep turyp jatypisherlerdi tárbıelep jatyrmyz. Iá, biz bilim salasyna barynsha kóńil bólgen bolamyz, bilim berýge mán bergen bolamyz. Biraq, biz áli Alash arystarynyń aǵartý qozǵalysy, ıaǵnı qarańǵy qoǵamdy qalaı saýatty, bilimdi etemiz degen kezeńinde áli júrgendeımiz. Biz ol zamanda emespiz ǵoı, biz qazirgi jahandaný kezeńinde ultty qalaı saqtaımyz, urpaqtarymyzdy qalaı tárbıeleımiz degen kezeńge qaraı ótýimiz kerek.
«Dástúrden alystaǵanda, ońǵany qaısy»
–Ádette otbasy ne dástúrli qundylyqtardy nasıhattaýǵa kóp kóńil bólinedi. Biraq, ne úshin biz óz qoǵamymyzda jat qundylyqtardyń nasıhatynan jeńilip qala beremiz?
–Buny aıtsaq ta aınalyp kelip otbasy men bala tárbıesine tirelemiz. Shynyn aıtsaq, qazaqta qazirge deıin bala tárbıesiniń júıeli mektebi qalyptasqan joq nemese zamanaýı úlgisi joq. Ár ata-ana óz bilgenderimen júrip jatyr. Bárine ortaq úlgi, bárine birdeı ádisti qalyptastyra almaı otyrmyz. Ul-qyz dep bólip, birin artyq kórip, birin kemsitken emes, biraq ul men qyzǵa beriletin tárbıeniń zamanǵa saı úlgisi áli de joq. Olardy erteńgi úlken ómirge tárbıelep, aldyn ala daıyndaýǵa tıispiz. Sońǵy jyldary bul taqyryptar boıynsha jeke izdenisterge de bardym. Qoryta kele, elimizde memlekettik baǵdarlama qabyldanýy kerek eken dep túıdim. Bylaısha aıtqanda, balabaqshadan tartyp, joǵary oqý oryndaryna deıin urpaqty áýeli adamı qundylyqtarǵa qaraı jeteleıtin birtutas tárbıe kerek. Al oqý baǵdarlamasy óz aldyna, menińshe ol jaǵynan biz eshkimnen kem bolyp jatqan joqpyz.
Árıne, ádette keı jastarǵa dástúrimizdegi nárselerdi aıtsań, ony eskishildik, zamanǵa saı emes degendeı pikirler aıtyp jatady. Al sol dástúr jaman bolsa, ony qabyldamaǵanda jaqsy bolyp ketkenderi qaıda. Búlingen otbasylar, alıment tóleı almaı júrgen jigitter, tiri jetim ósip jatqan balalar, másele tolyp jatyr. Mine osynyń bárin retteıtin memlekettik baǵdarlama bolýy tıis dep oılaımyn.
«Jeńil ónerkásip jeńil emes»
–Endi áńgime aýanyn óz salańyzǵa qaraı aýdarsaq. Ulttyq kıim salasynyń betalysy qalaı?
–Qudaıǵa shúkir, qazir ulttyq kıim ulttyq nyshanǵa aınaldy. Osy salada eńbek etken barlyq áriptesterimniń eńbegi deýge de bolady, ult sanasynda myzǵymas ornyn tapty. Dızaın, óndiris jaǵynda da ilgerileýshilik bar. Qazir uzatylyp bara jatqan qyzdarymyz óziniń ulttyq kıimin kıýdi qalaıtyn boldy. Osynyń ózi úlken jetistik, ary qaraı qoǵam men erkin naryq ózi retteıdi.
–Naryq demekshi, jurt arasynda «ulttyq kıim naryǵyn qyrǵyz aǵaıynǵa berip qoıdyq» degen pikir bar, buǵan ne der edińiz?
– Bunyń ózi sol naryq máselesi, onyń túbi baryp otandyq óndiris salasyndaǵy máselelerge baryp tireledi. Ókinishke qaraı, elimizde jeńil ónerkásip salasynda álige deıin memlekettik qoldaý baǵdarlamalary jetilmeı keledi. Kıim óndirisi bul jeńil ónerkásip, aty jeńil bolǵanymen shyn máninde jeńil emes. Sebebi, bul sala kóp eńbek kúshin talap etedi. Óz naryǵymyzdy túgel qamtý úshin úlken óndiris kerek, biraq oǵan jekelegen adamdardyń kúshi jete bermeıdi. Uzaǵanda 200-300 adamdyq óndiris jasaýǵa bolady, onyń ózi qıyn sharýa. Al tabysty óndiriske jetý úshin keminde 500-600 adamdyq óndiris oryny bolýy tıis. Buǵan memleket qoldaýynsyz jetý qıyn. Bul salada sondaı aýqymdy óndiriske kúsh salyp kórgender boldy, biraq elimizdegi eńbek kúshi men óndiris qunyna baılanysty kóbi orta jolda toqtap qaldy.
Endi naryqty qyrǵyz aǵaıyn alyp jatyr degenge kelsek, olardyń jeńil ónerkásibin damytýǵa arnalǵan baǵdarlamalary boldy. Iaǵnı «nóldik NDS» boldy, óziń óndirip satsań boldy, tabys salyǵyna jeńildik jasaldy. Al bizde óndirip satý men alyp satýdyń salyǵy birdeı. Áý basta 20 paıyzdyq salyq bolatyn, keıin birtindep túsirip keledi, qazir 12 paıyz bolyp tur. Minekı, osy arada óndirdiń de, alyp sattyń da birdeı bolyp qaldy. Tipti shetelden arzan taýar ákelip satyp jatqandar salyǵyn qalaı tapsyryp jatyr ol jaǵynda da áńgime kóp, zańdy tabys salyǵyn tólep otyrsa da jeke kásipker retinde qalaı da tómen salyq tóleıdi. Al otandyq jumysshylardy istetip otyrǵan biz úshin sheteldik arzan taýarmen naryqtyq básekege túsý qıynǵa soǵady.
Bir sózben aıtqanda memleketten jeńil ónerkásipke qamqorlyq búgingi kúnge deıin jasalmaı keledi. Iá, tómen ósimdi nesıeler qarastyrylǵan, biraq, sonyń ózi 8 paıyzdy quraıdy, al oǵan qol jetkizýdiń ózi qıyn sharýa. Qytaıda bilesiz, 3 paıyzdyq nesıeniń ózin óndirýshiler qymbatsynyp almaıdy, al óndirip shetelge satsań, 17 paıyz memlekettik sýbsıdıa qarastyrylǵan. Biz ken baılyǵy mol elmiz, biraq ol salanyń bárinde jalpy halyq eńbek ete almaıdy. Al jalpy halyq isteıtin jeńil ónerkásipti qoldaı almaı otyrmyz.
– Áńgimeńizge kóp rahmet!