Qazaqstanda atom ónerkásibi jaqsy damyǵan. Ótken jyldan beri biz Qytaı naryǵyna baǵyttalǵan ıadrolyq otyn shyǵaramyz. Biz AES úshin alǵashqy ıadrolyq otyn partıasyn jetkizdik, olardyń reaktory jaqsy jumys isteıdi. Sondaı-aq, 2009 jyldan bastap Qazaqstan ýran óndirý boıynsha álemde birinshi orynda, al tabıǵı ýrannyń barlanǵan qory boıynsha ekinshi orynda tur.
Búginde biz shetelge arzan baǵamen ýran satamyz. Sondyqtan Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý búgingi kúni óte ózekti másele dep sanaımyn. Shyndyǵynda, biz mundaı jobany 90-jyldary bastaǵymyz kelgen. Alaıda, sol kezdegi qarjylyq qıyndyqtarǵa baılanysty ol júzege aspady. Ekinshi joba Mańǵyshlaqta qarastyrylǵan bolatyn, biraq belgili bir sebeptermen ol da júzege aspady. Jalpy, bul salada bizdiń tájirıbemiz bar, búginde bizde jaqsy kadrlar men áleýet te bar, Ulttyq ıadrolyq ortalyq, Iadrolyq fızıka ınstıtýty jumys isteıdi. Olar birneshe jyldan beri ıadrolyq reaktorlardy paıdalanyp keledi, bul reaktorlar atom elektr stansıalarynan kóp aıyrmashylyǵy joq.
Eger Qazaqstannyń búgingi atom ónerkásibi múmkindikterine súıenetin bolsaq, biz bir emes, birneshe atom stansıasyn sala alamyz. Bul tek elektr energıasynyń tapshylyǵyn joıýmen qatar, ony kórshi elderge eksporttaýǵa múmkindik beredi. Biz jobanyń basynda osyny eseptep, energetıkalyq júıeni damytýdyń ártúrli modelderin qarastyrdyq.
Qyzmet etý merzimi aıaqtalǵannan keıin ıadrolyq reaktorlar bólshekteledi. Biz muny óz jobamyzda da eskerdik. Qarjy kózderi anyqtalǵan, atom elektr stansıasyn bólshekteý men joıý úshin qurylys qunynyń 20%-y jumsalady. Sondaı-aq, qaldyqtarmen qaýipsiz jumys isteýdi de eskerdik. Jylyna shamamen 50-60 tekshe metr radıoaktıvti qaldyqtar men paıdalanylǵan ıadrolyq otyn shyǵatyny belgili. Paıdalanylǵan ıadrolyq otyndy óńdeýdiń eki nusqasy bar: nemese AQSH-taǵydaı saqtaý (olar otyndy kómip tastaıdy), nemese Eýropadaǵydaı qaıta óńdeýge jiberý.
Qazirgi tańda atom elektr stansıasy 57 aıda, ıaǵnı shamamen 5 jylda salynady. Bul tek qurylys merzimi, biraq odan bólek qujattardy daıyndaý qajet, sondyqtan jalpy eseppen bizge 10 jyl kerek. Aldymen biz jobanyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesin (TEN) aıaqtap, saraptamadan ótýimiz kerek, sodan keıin Úkimettiń qurylysqa ruqsatyn alýymyz qajet. Osydan keıin jobalyq-smetalyq qujattamany (JSQ) daıyndaý jumystary bastalyp, qurylys jumystary bastalady.
Atom stansıasynyń qurylysy elimizdiń ekonomıkasyn jandandyrady. Bizde Ulttyq ıadrolyq ortalyq bar, ol sheteldik kompanıalarmen, mysaly, japon jáne fransýz kompanıalarymen jumys isteıdi. Olar osy elderdiń atom energetıkasynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý jáne negizdeý boıynsha jumystar júrgizýde. Biz bul áleýetti joǵaltqan joqpyz, bilimdi mamandarymyz bar. Bizde úsh zertteý reaktory jumys isteıdi – Almaty mańyndaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda jáne Kýrchatovtaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyqta. Zertteý ıadrolyq reaktorlaryn paıdalaný atom elektr stansıasynyń reaktorlaryn paıdalanýdan qıynyraq, sebebi elektr stansıalarynda standartty rejımder bar: iske qosasyń da, ol kúndelikti jumys isteı beredi. Al zertteý reaktorlary jedel jumys isteýdi, eksperıment jaǵdaılaryn ózgertýdi jáne basqa da talaptardy qajet etedi. Iaǵnı, ol jerde adamdarda ıadrolyq reaktorlardy basqarýda kóp tájirıbe bar. Biz mamandardy árqashan daıarlap keldik jáne aldaǵy ýaqytta da daıarlaıtyn bolamyz. Bizde kadrlarmen eshqandaı problema joq. Qazaqstanǵa qaıtyp kelgen, biraq basqa salalarda jumys istep júrgen kóptegen mamandarymyz bar.
Eger elde atom elektr stansıasy salynsa, Chernobyldegi sıaqty apat bolmaıdy. Chernobyl apatynyń sebebi – úlken qýattylyqtaǵy arnalyq reaktorlar boldy. Búginde mundaı reaktorlar salynbaıdy, jáne biz de mundaı jobalardy qarastyrǵan joqpyz. Al Fýkýsıma apatynda qaınap jatqan ekinshi býyn reaktorlary qoldanylǵan, olar birshama eskirgen. Biz tek 3 jáne 3+ býyn reaktorlaryn qarastyrdyq. Senimdi qurylym retinde sý reaktorlary usynyldy. Apattyq jaǵdaı oryn alsa, barlyq radıoaktıvti jáne basqa zattar energıa konteıneriniń ishinde qalady, qorshaǵan ortaǵa eshteńe taralmaıdy. Iaǵnı, qazirgi zamanǵy reaktorlar óte senimdi dep aıtýǵa bolady.