Baýyrjandy qaharman, Shoqandy uly, Mánshúkti batyr etken kınorejısser haqynda
Búgin – kartınalary qazaq kınosynyń «Altyn qorynda» saqtalǵan belgili kınorejısser jáne senarıst Májıt Begalınniń týǵan kúni. Sońyna óshpes hám ómirsheń týyndylar qaldyrǵan, ulttyq kınonyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan óner ókilin keıingi urpaq bilip júrýi kerek.
MÁJKEN
Májıt Begalın Semeı topyraǵynda dúnıege kelgen. Tete ósken aǵasy Hamıtke qaraǵanda tentekteý bolypty.
Rejıser týraly jazylǵan keıbir estelikterde kishkentaı kúninde onyń qulyndy erekshe jaqsy kórgeni aıtylady. Jazdygúni jelide baılaýly turǵan qulyndardyń jalyn tarap, kekilin sıpap, aınalshyqtap jandarynan shyqpaı júrip, aqyrynda «bulardyń qarny ashyp tur ǵoı» dep bosatyp jiberedi eken. Sóıtip, aýyldaǵy aǵaıyndy talaı ret qymyzsyz qaldyryp, maı quıryqtan talaı taıaq jegen deıdi.
1929-1930 jyldary Begalınder otbasy Almatyǵa qonys aýdarady. Májıt aǵasy Hamıtpen birge Nekrasov atyndaǵy №10 mektepke qabyldanyp, keıinnen №36 mektepke aýysady. Mektep qabyrǵasynda ótetin barlyq ádebı-mádenı is-sharanyń belortasynan tabylǵan. Mýzykalyq pesalarda oınap, kópti dombyra shertý sheberligimen tánti etken desedi. Bolashaq kınorejısser sportqa da jaqyn bolypty. Fýtbol, hokeı, jeńil atletıka syndy sport túrlerine asa qyzyǵýshylyq tanytqan.
Tez eseıýge asyq, sergek, zerek Májıt 1940 jyly toǵyzjyldyq mektepti bitirip, Taý-ken ınstıtýtynyń daıyndyq kýrsyna oqýǵa túsip ketedi.
Májıt Begalın – Uly Otan soǵysynyń qan maıdanyn keshken jaýynger. Soǵys bastalǵan jyly Novocherkasskidegi áskerı ýchılıshede bilim alady. Ony 1942 jyly támamdap, kishi leıtenant shenin alyp shyqqan soń, Almatyda qurylǵan 100-shi brıgadanyń quramynda Velıkıe Lýkıge maıdanǵa attanady. Ýkraına maıdanynda qolyna jaýdyń oǵy tıip, qansyrap jatqan jerinen ýkraındyq bir qyz taýyp alyp, medsanbatqa jetkizgen eken. Oń qoly shyntaǵynan kesilip, aýyr jaraqaty saldarynan uzaq emdelip, aqyry elge oralady.
ARMAN
Ol jasóspirim shaǵyndaǵy armany – shyǵarmashylyq jolǵa túsýdi kózdeıdi. Soǵys jyldary arý Almaty keńestik kınoındýstrıanyń oshaǵy bolǵan. Sol bir surapyl shaqta Máskeýdiń Úlken teatry, «Mosfılm» Búkilodaqtyq memlekettik kınematografıa ınstıtýty sekildi irgeli óner ordalary Almatyǵa shoǵyrlana bastaǵan tus.
Bolashaq rejıser bir kúni ákesi – qazaqtyń belgili jazýshysy Saparǵalı Begalınge VGIK-ke tússem degen oıyn jetkizedi. «Aınalaıyn, Májken (ákesi osylaı erkeletken eken), bul meniń de oıymda júrgen jaı edi. Men qarsy emespin. Tek kóbirek daıyndyq júrgizgin, el-jurttan uıat bolyp qalmasyn», – dep batasyn beredi. Osylaısha Májıt Begalın 1943 jyly Búkilodaqtyq memlekettik kınematografıa ınstıtýtynyń rejıserlik fakúltetine oqýǵa, orystyń áıgili rejıseri Sergeı Gerasımovtyń sheberhanasyna túsedi. Onyń qasynda asıstenti bolyp júrip úırengen, túıgenderi boıynsha alǵash túsirgen fılmi «Jas gvardıa» edi. Budan keıin Májıt Begalın Chaýrelıdiń «Berlınniń kúıreýi» atty fılmine, sonymen birge, Syzǵannyń «Jambyl» kartınasyna asıstent bolady. Sonymen qatar, akter retinde kishkentaı rolderdi de oınap júredi.
Instıtýtty bitirgennen keıin «Mosfılmde» jumys isteıdi. Kıno óneri ony Bondarchýk, Chýhraı, Shýkshın syndy metrlermen tabystyrady.
SHAŃYRAQ
Máskeýde júrip bolashaq rejıser jary Olesá Ivanovany kezdestiredi. Keńes Odaǵynyń halyq ártisi Inna Makarovanyń bir esteliginde: «Kúnde keshke ınstıtýtqa túsýge kelgen úmitkerlerge járdem kórsetetin edik. Sol kezderi qyzdar arasynda «Instıtýtqa sur kostúmdi, ádemi qazaq jigiti keldi. Ózi maıdannan oralǵan ofıser eken, rejıserlik fakúltetke túspekshi kórinedi» degen sóz tarady. Alǵash kórgenimde, maǵan ol ekrannan jańa ǵana jarq etip shyqqan shet eldiń akterindeı áser etti. Sypaıy, mádenıetti, shyǵystyń kórkem jigiti Olesányń júregine ot saldy. Kóńilderi jarasqan Májıt pen Olesá birinshi kýrsta-aq úılenip, shańyraq kóterdi. Olar meniń eń jaqyn dostarym boldy», – dep jazady.
Ákesi men anasynyń jolyn qýyp, VGIK-ti támamdaǵan uldary Nartaı da kıno ónerine qadam basyp, alǵashqy fılmimen Odaqqa tanyla bastaǵan sátinde qaıǵyly qazaǵa ushyrap, mezgilsiz kóz jumady.
ORALÝ
Ol Máskeýdegi Búkilodaqtyq kınematografıa ınstıtýtyn 1948 jyly bitirgen. Kelesi jyly elge, Almatyǵa oralyp, «Qazaqfılm» kınostýdıasynyń kórkemdik jetekshisi bolyp qyzmet etedi.
Onyń elge kelgennen keıingi alǵashqy qoıǵan fılmi «Bul Shuǵylada bolǵan edi» («Eto bylo v Shýgle», 1955 j.) dep atalady. Jas rejıserdiń kınodaǵy alǵashqy qadamyn jurtshylyq jyly qabyldady. Onyń erekshe darynyna, keleshegine sengen, qoldaý bildirip, qolushyn bergenderdiń biri Sháken Aımanov bolatyn.
1950-1978 jyldar aralyǵynda «Qazaqfılmde» rejıser bolyp, «Jerge qaıta oralý», «Tulpardyń izi» kórkem fılmderin qoıdy. Sh.Ýálıhanov týraly «Onyń kúni týady», B.Momyshuly jaıyndaǵy «El basyna kún týsa» fılmi senarıiniń avtory ári qoıýshy rejıseri boldy. «Mánshúk týraly balladany» da, «Dala kúrkirin» de kórermen jyly qabyldaıdy.
Májıt Begalınniń áriptesteriniń «Ol usaq-túıek, jeńil-jelpi týyndylardy túsire salýdan aýlaq boldy. Aldyna únemi zor mindet qoıyp, áleýmettik mańyzy bar taqyryptarǵa bardy. Ol týǵan eli men Otany úshin ot keshken qaharly kúnderde qaıyspaǵan qaharmandardy asqaqtyqpen jyrlap, bıik ónerge qol sozǵan ardager azamat edi» degen estelik-pikirleri de saqtalypty.
Onyń shyǵarmashylyǵy óz dáýirinde-aq joǵary baǵalanyp, túrli marapattarmen atalyp ótilgen. Máselen, 1968 jyly Bishkek qalasynda (ol kezde Frýnze) ótken Orta Azıa men Qazaqstan kıno óneri baıqaýynyń bas júldesi men İ dárejeli dıplomyn ıelengen. «Mánshúk týraly balladasy» 1970 jyly Mınskide ótken Búkilodaqtyq kınobáıgede KSRO Qorǵanys mınstrliginiń bas júldesin qanjyǵasyna baılaǵan. QazKSR-nyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri atandy. A.Dovjenko atyndaǵy júldeni ıelendi.
SHOQAN
Májıt Begalın týraly estelikterde, syr-suhbattarda onyń eń úlken armany – Shoqandy túsirý bolǵany jıi aıtylady. Shoqan obrazy rejıserge on jyl boıy maza bermegen desedi.
Bul oraıda kórnekti qalamger Ákim Tarazı estelikteriniń birinde bylaı dep tolǵaıdy: «…Al endi men Májikeńniń taǵy bir fılmin taldap aıtyp bergim keledi. Ol fılm «Onyń zamany keledi áli» dep atalady. Bul - Shoqan Ýálıhanov týraly túsirilgen kınotýyndy. Qylyshynan qan tamǵan Reseı patshasy Shoqandy qabyldap: «Iá, jas ofıser, ne tilegiń bar?» – degende, Shoqan aıtady ǵoı: «Meni tolǵandyryp júrgen qazaq halqynyń taǵdyry. Sol týraly aıtsam dep edim», – dep. Patsha burylyp, sóziniń aıaǵyn estimeı ketip qalady. Májikeń, mine, sol epızodty qalaı túsirgen dep tańqalam. Májikeńniń Shoqany fılmniń sońynda ólmeıdi ǵoı… Aýyryp jatqan adam: «Atty ákel!» – deıdi. Atqa minip, shaýyp ketip bara jatady.
Muny kórgen qazaqtyń kózine jas úıirilmeýi múmkin be? Osy oqıǵany qalaı túsirgenin, muny «qyraǵy kózderdiń» qalaı jibergenin túsinbeımin. Sol fılmde Taraz qalasyna shabýyl jasaıdy ǵoı patsha generaly, Shoqannyń óz dosy. Eki dostyń arasyna sol arada jik túsedi… Al Q.Jandarbekov oınaǵan kóterilisshilerdiń basshysy qandaı súıkimdi adam?! Intellektýal, zıaly adam. Sondaı-aq patsha úkimetiniń zeńbirekpen qarýlanǵan dıvızıasyna qarsy atqa mingen qazaqtardyń shabýylyn kórsetedi. Soǵys tásilin kórsetedi. Jeńilmegenin kórsetedi. Óziniń dosyna: «Taraz qalasyndaǵy qarýsyz halyqty qyryp jiberdiń, senimen men endi dos emespin», – dep teris aınalyp ketip qalatyn jeri bar Shoqannyń. Sony qalaı túsirgen?! Sony qalaı ótkize aldy dep oılaımyn. Al Shoqannyń demalysqa elge kelgeninde, kókparǵa qosylyp ketip, «Abylaı! Abylaı!» dep shabatynyn sol kezdegi qyraǵy kózderdiń qalaı ótkizip alǵany tipti, tańqalarlyq jaı. Májikeńniń ózi jurtpen til tabysa biletin adam edi. Áıtpese, mundaı fılm sol kezde ekranǵa shyǵýy túgili, senarıdiń ótýiniń ózi ońaı bolmaıtyn».
TÚIİNSÓZ:
Ol bar-joǵy 56 jyl ǵumyr keshti. Kınoger retinde, rejıser retinde bul kóp ǵumyr emes. Biraq qazaq halqyna adal qyzmet etti. Qazaq kınematografıasyn kásibı deńgeıge kóterdi. Uly Otan soǵysy taqyrybynda alǵash bolyp qazaqsha fılmderdi dúnıege ákelgen de Májıt Begalın. Onyń kıim kıisi, júris-turysy da erekshe bolǵan desedi. Zamanaýı kıimder kıip júrse de, onyń bir jerinen qazaqy oıýmen kómkerilgen qazaqy úlgini kórýge bolatyn edi deıdi zamandastary óz estelikterinde. Ultyn súıgen osyndaı ul eliniń esinde qalýy tıis.
Ázirlegen Nurjamal ÁLİSHEVA.