Ótken jyldyń sońynda elimizdiń Bas prokýrory Berik Asylovpen prokýratýra organdarynyń konstıtýsıalyq mindeti men «Zań men tártip» tujyrymdamasy aıasyndaǵy qadaǵalaý qyzmetiniń jekelegen baǵyttary jóninde áńgimelesken edik. Bul joly Bas prokýrordan krımınogendik jaǵdaı, sıfrlyq jáne aqparattyq tehnologıalarmen baılanysty quqyq buzýshylyqtardyń jolyn kesý, halyqty áleýmettik qorǵaýdyń jekelegen salalaryndaǵy zańdylyqtyń jaı-kúıi týrasynda biraz maǵlumat aldyq.
Balalar quqyǵyn qorǵaý – turaqty nazarda
– Berik Noǵaıuly, áýeli prokýratýranyń «Zań men Tártip» tujyrymdamasyn iske asyrý jónindegi jalpy mindetteri men negizgi basymdyqtaryna toqtalyp ótseńiz.
– Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jyl basynda bergen «Maqsat – ekonomıka men egemendikti nyǵaıtý» suhbatynda «Zań men tártip» tujyrymdamasyn elimizdiń qundylyqtar júıesine barynsha kiriktirip, halyq bolmysynyń, qoǵam ómiriniń ajyramas bóligine aınaldyrý mindet ekenin atap ótti.
Jalpy, suraǵyńyzǵa jaýaptyń túp-tórkini «Zań qatal, biraq bul – zań» degen ejelgi rımdik támsilde jatyr. Bul búginge deıin prokýratýra salasynda da ózektiligi men ómirsheńdigin joǵaltqan joq. Iaǵnı qazirgi prokýratýra qyzmetine jańa sıpat beredi der edim.
Zań men tártip – azamattardyń erkin damýy men qaýipsizdigin qamtamasyz etetin irgeli negiz. Qoǵamdyq turaqtylyq pen adamdardyń úılesimdi ómir súrýi zań men tártipsiz múmkin emes. Sondyqtan «Zań men tártip» qoǵamnyń jáne árbir azamattyń ómirlik ustanymy bolýy kerek. Uly Abaıdyń paıymdaýynsha, zań men tártipsiz ómir bolmaıdy. Zań – ádildikke, rýhanı tazalyqqa aparatyn jol.
Halyqtyń ómir súrý sapasy, erkin bıznes, ádil sot tóreligi jáne memlekettik basqarý júıesiniń minsiz jumysy quqyqtyq qarym-qatynastyń barlyq sýbektileri, onyń ishinde kásipkerler, uıymdar, mass-medıa, eń áýeli, memlekettik apparat zań men tártipti múltiksiz oryndamaıynsha múmkin emes.
Progresıvti álem qoǵamda zańǵa baǵynatyn minez-qulyqqa jáne quqyq buzýshylyqty boldyrmaýǵa basymdyq berip jatyr. Máselen, Fınlándıada jol qozǵalysyndaǵy buzýshylyq úshin qarapaıym aıyppul shamamen 100 eýrony quraıdy. Al sot osyndaı quqyq buzýshylyqqa jol bergen iri kásipkerdiń materıaldyq jaǵdaıyn eskere otyryp, mundaı aıyppul mólsheri onyń túzelýine oń áserin tıgizbeıdi dep sanasa, aıyppuldy on ese, tipti keıde júz esege deıin arttyra alady. Osy elde mundaı sheshim qoǵam tarapynan qoldaý taýyp jatyr. Sol sıaqty Birikken Arab Ámirlikterindegi qatań jaza túrleri óz halqyna ǵana emes, onda saparlaǵandy jany súıetin bizdiń týrıserimizge de zańdy qurmetteýdi úıretedi.
Elimizde jasalǵan qylmystarǵa barynsha qatań jáne qoǵamnan oqshaýlamaıtyn sanksıalardyń keń jıyntyǵy, naqty aıtsaq, bostandyqty shekteý, qarjylaı aıyppul, qoǵamdyq jáne túzeý jumystary qarastyrylǵan. Mysaly, sottar naqty bas bostandyǵynan aıyrýdy tek aýyr qylmystarǵa taǵaıyndaıdy. Qazirgi kezde túzeý mekemelerinde jazasyn ótep jatqandardyń 80%-y – negizinen zorlyq-zombylyq sıpattaǵy jáne esirtki qylmysy úshin sottalǵandar.
– Qańtar aıynda Bas prokýratýra alqasynyń otyrysynda sala jumysyn qorytyndyladyńyz. Osy oraıda byltyrǵy qadaǵalaý jumysynyń basty jetistikterin atap ótseńiz. Sondaı-aq prokýratýra bıyl qandaı mindetterge nazar aýdarady?
– Jalpy, bizdiń jumysymyzda ekinshi kezektegi mindetter joq. Bári mańyzdy. Qandaı jaǵdaıda da zańnyń buzylýyna jedel tipti onlaın rejimde den qoıamyz. Byltyr negizgi kúsh-jigerdi uıymdasqan qylmys, kóleńkeli ekonomıka, esirtkiniń zańsyz aınalymy, adam saýdasy, alaıaqtyq, sondaı-aq ǵımarattardyń terorızmge qarsy qorǵalýyna baǵyttadyq. Investısıalyq jobalardy súıemeldep, jeke kásipkerlerdi memlekettik organdardyń aralasýynan qorǵadyq. Zańsyz ıemdenilgen aktıvterdi memleketke qaıtarýmen aınalystyq. Azamattardyń eńbek qatynastary, bilim, medısına jáne áleýmettik salanyń ózge de baǵyttaryndaǵy quqyqtary qalpyna keltirildi. Prokýratýranyń qadaǵalaýdyń jekelegen baǵyttary boıynsha atqarǵan jumysynyń nátıjesi jeltoqsan aıyndaǵy suhbatymda tolyq aıtyldy. Sondyqtan bul joly men basqa baǵyttarǵa toqtalaıyn.
Áleýmettik-ekonomıkalyq salada prokýrorlar júz myńdaǵan azamattyń, onyń ishinde zeınetker, áleýmettik osal top, jasóspirim, jumysker, sondaı-aq úlesker jáne ıpoteka alǵandardyń quqyqtaryn qorǵady. Sonymen qatar kámeletke tolmaǵandardyń quqyqtaryn qorǵaý – turaqty nazarda. Balalardyń problemalary ýákiletti memlekettik organdardyń sheshimderin tekserý, taldaý nemese baǵalaý arqyly ǵana emes, jobalaý quraldaryn paıdalaný jolymen de sheshimin taýyp jatyr. Mysaly, biz 2023 jyldan bastap «Urpaq» jáne «Baqytty jáne qaýipsiz balalyq shaq» jobalary aıasynda 2 myńnan asa otbasyna materıaldyq kómek, myńnan asa otbasyna turǵyn úı kómegin, 10 myń otbasyna medısınalyq jáne áleýmettik kómek kórsetýge qol jetkizdik.
Endi memlekettiń múliktik múddelerin qorǵaýǵa qatysty aıtyp ótkenim jón bolar. Ótken jyly memleketke 627 mlrd teńge somasynda zalal óteldi, onyń ishinde búdjetten urlanǵan qarajattan basqa, jyljymaly jáne jyljymaıtyn múlik, 91 mlrd teńgege ózge de materıaldyq qundylyqtar bar. Memlekettik satyp alý týraly zańnamanyń saqtalýyn qadaǵalaý sheńberinde myńnan asa qadaǵalaý aktisi engizildi, memleket paıdasyna 12,7 mlrd teńge óndirildi, 399 mlrd teńgege 500-ge jýyq konkýrstyń kúshi joıyldy. Qadaǵalaý nátıjesin mass-medıada únemi jarıalap otyramyz.
Aldaǵy kezeńde prokýrorlar Memleket basshysynyń ınvestısıalyq jobalardy súıemeldeý jáne jeke bıznesti qorǵaý jónindegi tapsyrmalaryn sapaly iske asyrý, halyqtyń áleýmettik osal toptarynyń, ásirese balalardyń quqyqtaryn saqtaý, esirtki bıznesine jáne UQT-ǵa qarsy kúresti úılestirý, alaıaqtyqqa qarsy is-qımyl, azaptaýlardyń aldyn alý, sondaı-aq «Zań jáne tártip» qaǵıdatynyń ornyǵýyn qamtamasyz etýdi jalǵastyrady.
Internet qylmysty boldyrmaý joly
– Prokýratýra qylmysqa qarsy kúres máselelerinde basqa organdarmen qalaı qarym-qatynas jasap, jumysty úılestiredi?
– Biz quqyq tártibin nyǵaıtamyz jáne qylmysqa qarsy kúres jónindegi jumysty úılestiremiz, quqyq qorǵaý qyzmetine jańa ádisterdi engizemiz. Qylmys jasaǵandardy ustaý úshin sıfrlyq tehnologıalardy keńinen qoldana bastadyq. Ár organ men ár qyzmetkerdiń mindeti – ár adam ózin qaýipsiz sezinetindeı qoǵam qurý.
Quqyqtyq tártipti qamtamasyz etý salasyndaǵy birlesken kúsh-jigerdiń arqasynda oń nátıjege qol jetkizdik. Elimizde qylmys deńgeıiniń birtindep tómendeýi baıqalady. Keıingi 5-6 jylda adam óltirý, qaraqshylyq, tonaý jáne buzaqylyq 5 esege azaıdy. 6 jylda urlyq sany 6 esege jýyq tómendedi, ıaǵnı 2018 jyly 180 myń bolsa, 2024 jyly 30 myńǵa deıin azaıdy. Al olardyń úlesi 20%-ǵa deıin qysqardy. Beınebaqylaý keńinen engizilip, kúzet júıeleri kúsheıtildi. Menshik ıeleri qyraǵylyq tanytyp, óz múlkin qorǵaýǵa baıypty qaraı bastady. Jalpy, tirkelgen qylmystyq quqyq buzýshylyq sany 2018 jyly 292 myń bolsa, 2024 jyly 132 myńǵa deıin azaıdy. Bul qoǵam men memlekettiń jalpy ortaq jumysynyń jemisi dep bilemin.
Biraq qylmys jasaý tómendegenimen, jańa qylmystyq qaýipter týyndap jatyr. Barlyq quqyq buzýshylyqtyń úshten biri – alaıaqtyq qylmystar. Buryn bul aıqyn jaǵdaılarda jasalatyn. Jábirlenýshiler kúdiktilerdi kórip, olardyń jeke basyn anyqtaı alatyn edi. Qazir IT-tehnologıalary arqyly onlaın jasalady. Jábirlenýshilerdiń basym kópshiligi jalǵan telefon shalýlardyń qurbany bolyp jatyr. Atap aıtqanda, banktik kartalardan qarajat joǵaltý, jalǵan saıttarda alaıaqtarǵa jeke derekter men qupıasózderin (fıshıng) berý, marketpleıster (brashıng), ınvestısıa salý men bás tigý arqyly aldaný. Bas prokýratýra İİM-men birlesip mass-medıada azamattardy alaıaqtardyń aıla-amaldarynan saqtaný týraly jıi eskertedi. «Qazaqtelekom» AQ, «Ksell» AQ jáne basqa da baılanys operatorlarymen telefon qońyraýlaryn júzege asyrý arqyly jasalatyn qylmystyq quqyq buzýshylyqtarǵa qarsy is-qımyl týraly yntymaqtastyq kelisimderimiz bar. Ulttyq bank alaıaqtyq operasıalardy buǵattaý jónindegi Antıfrod-ortalyǵyn iske qosty.
Shetelden buǵattalǵan qońyraý shalatyn SIM-bokstardy, SIM-kartalardy qosýǵa arnalǵan qurylǵylardy joıý sharalary qabyldanyp jatyr. Mysaly, ótken aıda Almatyda 600 sharshy metr aýmaqty alyp jatqan, úlken keńsesi bar Sall-ortalyqtyń jumysyn toqtattyq. Jýyrda Pavlodar oblysy prokýratýrasynyń úılestirýimen jedel is-sharalardy ótkizý barysynda Polısıa departamenti qala turǵynynan 5 SIM-boks pen alaıaqtyqqa arnalǵan basqa da jabdyqtar, túrli operatordyń 400-den asa SIM-kartasyn, roýter men uıaly telefondardy tárkiledi. Qazir kúdiktilerge qatysty sotqa deıingi tergep-tekserý bastaldy, tergeý amaldary júrgizilip jatyr.
Uıaly telefondardy IMEI kody, JSN jáne abonenttik nómir arqyly mindetti tirkeý talaby baqylanbaı otyrǵanyn aıta ketken jón. Máselen, Soltústik Qazaqstan oblysy turǵynynyń atyna onyń máliminsiz 14 myńnan asa telefon tirkelgen. Tekserý jalǵasyp jatyr. Ótken jyly azamattyq sot isin júrgizý tártibinde deldal-droperlerden 800 talap qoıý negizinde 1 mlrd teńgeden asa qarajat óndirip alyndy. Alaıaqtyqqa qatysqany úshin «dropıngpen» aınalysqan 128 adam qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy.
Internet-alaıaqtyqqa qarsy is-qımyldy jetildirý maqsatynda birqatar zańnamalyq túzetý qabyldandy. 2024 jyldyń tamyz aıynan bastap «Bankter jáne bank qyzmeti týraly» zańǵa ózgerister engizildi. Bul ózgerister boıynsha qazir tergeý kezeńinde alaıaqtyq nesıeler boıynsha tólemder toqtatylady. Sondaı-aq basqa memleketterdiń tájirıbesi boıynsha Parlamentte bankter men baılanys operatorlaryn óz klıentterin qorǵaýǵa mindetteıtin birqatar bastama pysyqtalyp jatyr. Jýyrda Úılestirý keńesinde osy másele qaraldy jáne múddeli organdarmen birlesken sharalar ázirlendi.
– Internet arqyly keletin qaýipten saqtandyratyn taǵy qandaı tyń bastamalar bar? Mundaı qadamdar azamattardy qorǵaýǵa qalaı áser etip jatyr?
– Zamanaýı IT-sheshimder, robottandyrý, jasandy ıntellekt ómirlik úderisterdi jan-jaqty qamtı otyryp, qoǵamnyń barlyq salasynyń damýyna eleýli áserin tıgizedi. Quqyqqa qaıshy sıpattaǵy jańa syn-qaterler paıda bolady. Qylmystyq kodekske ınternetti, tehnologıalyq progres quraldaryn paıdalana otyryp jasalatyn qylmystardyń jańa quramy engizildi. Tipti bir qaraǵanda, aqparattyq tehnologıalarǵa eshqandaı qatysy joq salalar bar. Mysaly, qazir áleýmettik jeliler arqyly balalardy ózderine qol jumsaýǵa ıtermeleıtin jaǵdaılar kezdesedi. Sondyqtan Qylmystyq kodekske telekomýnıkasıa jelilerin paıdalaný arqyly «Ózin-ózi óltirýge deıin jetkizý» baby engizildi. Internet jelisin jáne elektrondyq aqparattyq resýrstardy, sonyń ishinde esirtki satýdy paıdalaný arqyly jasalatyn quqyq buzýshylyqtyń basqa da qylmystyq quramy bar.
Prokýratýra qylmysqa qarsy kúres jónindegi memlekettik organdardyń jumysyn úılestirýshi retinde memlekettik apparattyń barlyq resýrsyn, ásirese áleýmettik qubylystarǵa qarsy turý men aldyn alýdy biriktiredi. Osy baǵytta tıimdi jumys isteýdiń quqyqtyq sheshimderi men tetikterin únemi zerdelep otyramyz. Bas prokýratýrada biregeı statısıkalyq, aqparattyq jáne taldamalyq júıeler bar. Bizdiń sıfrlyq jobalarymyz qylmystyq jáne ákimshilik prosesterdi, memlekettik baqylaý jáne qadaǵalaý, sonyń ishinde bıznesti tekserý salasyn barynsha qamtıdy. Bul úshin jınaqtalǵan aýqymdy quqyqtyq aqparat alańy – Big data-ny qoldanamyz.
Qylmystyq proses jáne qylmystardy tirkeý tolyǵymen sıfrlandyrylǵan. Qylmystyń jaı-kúıi týraly barlyq aqparat «Geo-kartaǵa» júkteledi, onyń negizinde polısıanyń patrúldeý marshrýttary salynady. Kez kelgen adam kartany jelide ashyp, turý, balalardy oqytý nemese bos ýaqytty ótkizý úshin eń qaýipsiz oryndardyń qaı jerde ekenin kóre alady.
Internet jelisinde terorızm men ekstremızmdi nasıhattaýǵa qarsy is-qımyl sheńberinde «Kıbernadzor» aqparattyq júıesin nátıjeli qoldanyp otyrmyz. Bul zańsyz mazmundy materıaldardyń siltemelerin anyqtaýǵa jáne júıege avtomatty túrde qosýǵa múmkindik beredi.
Bizdiń Ahýaldyq ortalyqtyń boljamdy-taldamalyq quraldary arqyly qylmyskerlerdi ǵana emes, alıment jáne búdjet aldyndaǵy qaryzdary bar boryshkerlerdi de izdestirý tıimdiligi jaqsardy. Júıe kómegimen 2 myńnan asa adam anyqtaldy.
Esirtki saýdasymen kúreske erekshe mán beriledi
– Bas prokýratýra qylmystyq-quqyqtyq saladaǵy halyqaralyq qarym-qatynastardy damytýǵa jáne qylmysqa qarsy kúres máselelerine kóp kóńil bóletinin bilemiz. Bul rette qandaı nátıjelerge qol jetkizildi?
– Durys aıtasyz, qylmysqa qarsy is-qımyl, izdeýde júrgen adamdardy ustaý jáne shetelden jetkizý, zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi qaıtarý salasynda halyqaralyq-quqyqtyq yntymaqtastyqty keńeıtý jáne nyǵaıtý boıynsha úzdiksiz jumys júrgizip jatyrmyz. Kúdikti bizdiń suraý salýymyz boıynsha Interpol arqyly halyqaralyq izdestirý aıasynda ustalsa da, ony bere salmaıtynyn eskerýimiz kerek. Sheteldik zańnama talaptaryna sáıkes eki tarap úshin jasalǵan is-árekettiń qoǵamdyq qaýipti sıpatyn negizdep, suraý salynǵan kúdiktiniń qylmysqa qatystylyǵyn dáleldep jáne dıplomatıalyq etıketti saqtaı otyryp, rásimderdiń barlyq talaby boıynsha sheteldik áriptestermen jumys isteý qajet.
Elde qylmys jasap, shetelde jasyrynǵan adamdy ekstradısıalaý ońaı sharýa emes. Bul mindetti sheshý úshin qyzmetkerlerimiz halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqty, BUU-nyń, basqa da jahandyq uıymdardyń adam quqyqtaryn berý jáne qorǵaý máseleleri jónindegi paktilerin, konvensıalary men qujattaryn bilýge mindetti. Eger qashqyn barǵan elmen ekijaqty shart bolmasa nemese bul memleket kópjaqty konvensıaǵa qatysýshy bolmasa, onda yntymaqtastyq ózara qarym-qatynas qaǵıdaty negizinde júzege asyrylýy múmkin. Bul qaǵıda QPK-de engizilgen, eger osyndaı jaǵdaı týyndasa, shet memleketterdiń suraý salýy boıynsha biz de yntymaqtastyq tanytamyz. Máselen, kelisim bolmasa da, biz Germanıa, Shvesıa jáne basqa da elderden izdeýde júrgenderdi ekstradısıalaýǵa qol jetkizdik.
Byltyr Qazaqstan 16 halyqaralyq shart jasasty, onyń 9-yn Bas prokýratýra ázirledi. Marokko, Perý, Qatar, Kıpr jáne Shveısarıamen tıisti halyqaralyq aktilerge qol qoıyldy. Táýelsizdik jyldarynda 37 elmen 82 shart jasaldy. Olardyń arasynda Ulybrıtanıa, AQSH, Qytaı, Brazılıa, Úndistan, Saýd Arabıasy, Ispanıa, Italıa, Fransıa sıaqty iri memleketter bar. Osy jumysta týrızm úshin eń tartymdy elderge, sondaı-aq qashyp júrgender jasyrynýy múmkin jáne urlanǵan aktıvter shyǵarýy múmkin memleketterdi basty nazarda ustaımyz.
Sheteldik áriptestermen tyǵyz yntymaqtastyqtyń arqasynda ótken jyly adam óltirý, esirtki qylmystary, iri kólemdegi alaıaqtyq, qarjy pıramıdalaryn qurý jáne basqa da aýyr áreketter jasady dep aıyptalǵan, izdeýde júrgen 67 adam berildi. Salystyra ketetin bolsaq, 2023 jyly bizdiń tarapymyzdan 55 izdeýde júrgen qylmysker berilgen. Bul – jaqsy úderis.
Taǵy bir mysal keltireıin, Polshadan bir tonnadan asa psıhotroptyq zattar tárkilengen transulttyq qylmystyq toptyń jetekshisi ekstradısıalandy. Ispanıa qarjy pıramıdasynyń uıymdastyrýshysyn ekstradısıalady, ol 800-den asa azamatty mıllıardtan asatyn somaǵa aldaǵan. Óz kezeginde biz basqa elderge eki ese kóp izdeýde júrgen kúdiktini berdik. Jalpy, sheteldik áriptestermen yntymaqtastyqty nyǵaıtý jumystary jalǵasyn tabady.
– Esirtkiniń taralýy úlken alańdaýshylyq týdyryp otyr. Kún saıyn esirtki taratýshylardy ustaǵan nemese kezekti esirtki zerthanasyn joıǵan jańalyqtar oqyp jatamyz. Bul soraqy jaǵdaıdy qalaı túzetýge bolady?
– Iá, bul – qanshama otbasyn zar qaqsatyp otyrǵan ózekti másele. Sondyqtan memleket osy qylmystyń jolyn kesýge barynsha kúresip jatyr. Prokýratýra óz kezeginde atalǵan baǵyt boıynsha kúshtik organdarymen birlesip, úzdiksiz kúres júrgizedi.
Ótken jyly 37 halyqaralyq jáne 98 óńirlik esirtki arnasynyń joly kesildi. Zańsyz aınalymnan 25,6 tonna esirtki tárkilendi. 95 esirtki zerthanasy joıyldy. Bul baǵytta esirtki bıznesiniń naqty uıymdastyrýshylaryn ustaýǵa, jetkizý arnalarynyń jolyn kesýge jáne qylmystyq tabys pen kóleńkeli tustaryn anyqtaýǵa basa kóńil bólip otyrmyz. «Follow the money» qaǵıdaty boıynsha esirtki jelileriniń iri uıymdastyrýshylarynyń izine túsip jatyrmyz. Qazirdiń ózinde krıptovalútada 2,8 mlrd teńge mólsherinde aktıvterge tyıym salyndy.
Bul jerde birlesken is-qımyl qajet. Jumys tıimdiligi kóbine halyqtyń senimi men qoldaýyna baılanysty. Sondyqtan biz qoǵamdyq uıymdarmen jáne azamattarmen tyǵyz qarym-qatynas jasaýǵa múddelimiz.
Prokýratýranyń bastamasymen «Nashaqorlyqqa jol joq» aksıasy ótkizilip jatyr. Munyń aıasynda esirtki graffıtıleri joıylyp, esirtkini jarnamalaý jáne nasıhattaý boıynsha qozǵalǵan qylmystyq is sany tórt esege artqan. Ár óńirde jergilikti jurtshylyqty, stýdentterdi, eriktilerdi tarta otyryp, jobalar qolǵa alyndy. Atalǵan problemadan syrt qalmaıtyn, bastamalarymyzǵa belsendi qatysatyn jastardyń bar ekeni kóńilge senim uıalatady. Mysaly, elordada «Smart Astana» qosymshasynda halyq jıi paıdalanatyn «Esirtkige jol joq» servısi men Almatydaǵy «Jastarmen» chat-boty bar. Kóptegen óńirde ákimdiktiń komýnaldyq qyzmetteri graffıtıdi joıý jumystaryna qatysyp jatyr. SHQO-da prokýrorlar múddeli organdar jáne bıznes ókilderimen birlesip «STOP, esirtki!» bastamasyn iske qosty, jeke qor ashyldy. Bul joba esirtki bıznesine qatysty shynaıy aqparat bergen adamdarǵa syıaqy tóleýdi kózdeıdi. Taratýshy týraly habarlaǵan adamǵa 300 myń teńge mólsherinde berilgen syıaqy bar.
Azamattardyń, ásirese jas urpaqtyń bolashaǵy esirtkiniń aınalymyna qarsy kúrestegi jan-jaqty kúsh-jigeriniń tıimdiligine baılanysty ekenin qaıtalap atap ótkim keledi. Sózimdi támamdaı otyryp, eń aldymen, árbir azamat joǵary moraldyq, etıkalyq jáne mádenı qaǵıdattardy qamtıtyn zańǵa baǵynýshylyqty damytý kerek degim keledi. Árkim ózinen bastaýǵa tıis. Prezıdentimiz aıtqandaı, ádildik pen tártip – barlyq deńgeıde joǵary ustanýǵa tıis qasıet. Onsyz kúshti jáne salamatty ult qalyptastyrý múmkin emes.
– Áńgimeńizge rahmet.