Jyl basynan beri áleýmettik ótkir taqyryptardyń biri – "Bankrottyq týraly" zań kóptiń qyzý talqysyna túsip júr.
Memleket basshysy 2022 jyly 22 jeltoqsanda QR «Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń tólem qabilettiligin qalpyna keltirý jáne bankrottyǵy týraly» zańyna qol qoıdy. Bul zań resmı 3 naýryzdan bastap kúshine endi. Qaryzyn óteı almaı júrgen azamattar 2 aı buryn ózderin «bankrot» dep jarıalaýǵa ótinim bere bastady. Bul – qaryzdan sharshaǵan, tólem qabileti tómen boryshkerler úshin úlken múmkindik. Biraq berilgen ótinishterdiń kóbi qaraýsyz qalyp nemese keri qaıtarylyp jatyr. Mamandardyń aıtýynsha, munyń basty sebebi – azamattardyń aryzdy durys jazbaýy nemese alynǵan anyqtamalardan tabylǵan qatelik. Berilgen aryz qaıtarylǵan jaǵdaıda aldaǵy 3 aıda qaıta aryz bere almaıdy. Bankrottyqqa aryz bergenderdiń 80%-nyń ótinishi qabyldanbaǵan.
Byltyr 11 aıda bankterdiń jeke tulǵalarǵa bergen nesıeleri 13,9 trln teńgege jetip, boryshkerlerdiń jalpy sany – 6 mln 868 myń adamdy qurady. Onyń ishinde 90 kúnnen astam merzimi ótken nesıelerdiń úlesi – 5,6% nemese 461 mlrd teńge. 90 kúnnen astam keshiktirilgen qaryz alýshylardyń sany 536 myń adamdy quraǵan. Bul sandardy jyldyń basynda úkimet otyrysynda QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń basshysy Mádına Ábilqasymova málimdegen edi. 11 aıdaǵy bul kórsetkish ótken jylǵa qaraǵanda 121 myń adamǵa kóbeıgen.
Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń habarlaýynsha, bankrottyq týraly zańnyń 3 tásili bar. Olar – sottan tys bankrottyq, sot arqyly bankrottyq jáne tólem qabilettiligin qalpyna keltirý. Atalǵan rásimderge tek qaryz alýshynyń ózi ótinish bere alady, ıaǵnı kredıtor boryshkerdiń bankrottyǵyna ótinish berýge quqyǵy joq.
Belgili ekonomıs-sarapshy Saparbaı Jobaev atalǵan zań jeke azamattarǵa arnalǵanyn, olar úshin tıimdi jaǵynan bólek zıandy tustary da bar ekenin aıtady.
- Taqyrypqa oraı
Saparbaı DOSJANULY, ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty, ekonomıs: Nesıe alý júıesin tártipke salady
Bankrottyq jaǵdaıda nesıe alýshyǵa shekteýler qoıylady. Atalǵan zańnyń azamattar úshin jaǵymsyz tustary da joq emes. Eger azamattar bankrottyqty durys túsinse, bul zańdy qoldanýǵa sonsha azamattardyń barlyǵy birdeı bara beredi dep oılamaımyn. Máselen, sottyń sheshimi arqyly ózin bankrotpyn dep jarıalaǵan azamatqa aldaǵy 5 jylda nesıe berilmeıdi. Eshqandaı qarjy uıymynan nesıe rásimdeı almaıdy. Ekinshiden, ol azamat 7 jylǵa deıin ekinshi ret bankrottyqqa ótinim berýden shekteledi. Úshinshiden, 3 jylǵa deıin barlyq qarjylyq áreketi tıisti oryndardyń baqylaýynda bolady. Onyń áseri ary qaraı jeke kásibin júrgizýge aıtarlyqtaı kedergi keltiredi. 3 jylǵa deıin qarjylyq tabysyn ókiletti organdar keńesimen, ruqsatymen ǵana qoldana alady.
Qarjy uıymdary nesıe bergen bankrottyq tutynýshylar kóbirek bolsa, qarjy uıymynyń da ındeksi tómendeıdi. Iaǵnı qarjy uıymy qosymsha qor qurýǵa májbúr bolady. Burynǵydaı kez kelgen azamatqa nesıe bere bermeıdi. Qazaqstannyń bankrottyq týraly zańnamasyna sáıkes qarjy uıymdarynyń múddesin qoldaý maqsatynda bankrottyqqa jeke adamnyń bankrottyǵyn qalaıtyn tulǵa qarjy uıymymen kelisim-shartqa kelýi mindetti. Bankrottyqty qarjy uıymy sheshedi. Osydan 2-3 jyl buryn Reseıde dál osy zań engizilgende 2-3 mıllıonnan astam boryshkerden 1 mıllıony bankrottyq alady dep boljanǵan. Biraq sonsha adamnan tek 19 myńy ǵana bankrottyq alǵan. Bizde de dál sondaı bolady. Mysaly, 5 mıllıon adam ótinim berdi desek, onyń tek 5 myńy bankrottyq alýy múmkin. Sondyqtan azamattar ózi bankrotpyn dep jarıalamas buryn osy jaqtaryn naqtylap alýy kerek. Halyq joǵaryda aıtylǵan keıbir teris áserlerdi durys túsingeni jón.
Qarjylaı saýatty bola túsedi
Zańger Meıirman Qalmahanuly tujyrymdaǵandaı, bul zańnyń Parlamentke joldanǵanyna 10 jyldan astam ýaqyt boldy. Osy ýaqytqa deıin zańnyń kúshine enbeýine bankter, kredıtor múddeli boldy. 10–15 jyldan beri qaryzdan qutyla almaı júrgen, tóleýge múmkindigi joq azamattar kóp. Bul jáıt eldiń ekonomıkasyna da keri áserin tıgizedi. Atalmysh zań azamattarǵa «kórpesine qaraı kósilýdi» úıretedi. Qazirgi tańda taǵy bir zań talqylanýda. Nesıe tóleý merzimi 90 kúnnen asqan boryshkerlerge eshbir bank qaryz bermeıtindeı zań qabyldanatyn bolsa, azamattar asa qajettilik týyndaǵanda ǵana nesıe alar edi.
Bankrottyq boıynsha zańgerler maman retinde únemi saraptama júrgizip otyrady. Olardyń derekterine súıensek, kóp tulǵalar qaryzyn 12 aı tóleı almasa birden eGov.kz arqyly ótinish beredi. Ol durys emes. Ótinimniń qabyldanbaýynyń basty sebebi de osy. Aldymen mindetti túrde bank pen kredıtormen aldyn ala retteý jumystary júrgizilýi kerek. Bankter men kredıtorlar boryshkerdiń usynysyn jasap, qabyldanbaǵany jóninde habarlama kelýi kerek. Kelispegen jaǵdaıda ǵana bankrottyqqa ótinim bere alady. Ekinshi sebep – múliktiń bolýy. Memlekettik tirkeýden ótken múliktiń bári múlik bolyp sanalatynyn kópshiligi bile bermeıdi. Kóp kezdesetin qatelikterdiń biri – jalpy qaryzdyń tólenbeý merzimi 12 aıdan kem bolmaýy kerek. Mysaly, azamattyń 5 nesıesi bolyp, tórteýi 12 aı tólenbeı, bireýi 3-4 aıy ǵana tólenbedi delik, mundaı jaǵdaıda bankrottyqqa ótinim bere almaıdy. Barlyq nesıe qaryzynyń somasy – 5 520 000-nan aspaýǵa tıis. Azamattardyń bári quqyqtyq, qarjylyq saýatty emes. Sondyqtan zańgerlerden kómek suraǵany abzal.
Sońǵy málimetterge súıensek, Almaty qalasynda bankrottyqqa ótinim bergen 3 myńnan astam azamattyń 500-iniń aryzy qabyldanǵan. Nesıe tóleý merzimin keshiktirýshiler úshin atalǵan zań tıimdi me? Olardyń qarjylyq tyǵyryqtan shyǵýyna áser ete ala ma? Mamandardan surap kórgen edik.
- Zańger keńesi
Meıirman QALMAHANULY, zańger: Eń tıimdi jol – tólem qabilettigin qalpyna keltirý
Qazir azamattardyń 95%-ǵa jýyǵy sottan tys bankrottyqqa júginip jatyr. Sottan tys bankrottyqta aryz berý úshin arnaıy sharttar oryndalýǵa tıis. Máselen, boryshker qaryzynyń mólsheri 1600 AEK-ten, ıaǵnı bıyl 2023 jylǵa 5 520 000 tengeden aspaýy jáne qaryz 12 aı ǵana ótelmeýi kerek.
Sottan tys bankrottyq kezde boryshkerdiń kirisi men shyǵysy eskerilmeıdi. Ol tek tólem qabilettigin qalpyna keltirýde eskeriledi. Qasaqana bankrottyq anyqtalatyn bolsa, qylmystyq jaza qarastyrylmaǵan. Jalǵan bankrottyq alǵan jaǵdaıda 200 AEK aıyppul salynady. Bankrottyq zańnyń talaby boıynsha ákimshilik jaza qarastyrylǵan. Sottan tys bankrottyqtyń eki kezeńi bar. Birinshi kezeńde qujattyń sáıkestigi tekseriledi. Odan ótse 6 aı ishinde qujattar tolyq tekserilip, barlyq talapqa saı kelse, bankrottyq statýsyna qol jetkizýge bolady.
Ekinshi talap – ortaq menshiktegi múlikti qosa alǵanda, menshik quqyǵynda múliktiń bolmaýy. Eger múlik bolsa, sot arqyly ǵana bankrottyqqa júgine alady nemese tólem qabiletin qalpyna keltirýge baılanysty rásimdeý júredi. 12 aı boıy qaryzdar boıynsha eshqandaı tólem jasalmaýǵa tıis. Bankpen, mıkroqarjy uıymdarymen boryshtar boıynsha retteý rásimin júrgizýi kerek.
Sonymen qatar, zańdaǵy ereje boıynsha ataýly áleýmettik kómekti 6 aı qatarynan alýshylar úshin, mundaı azamattar boıynsha 12 aı ishinde tóleminiń bolmaýy qoldanylmaıdy. Bereshegi 5 jyldan artyq ótelmegen adamdar úshin múliktiń bar-joǵyn tekserý jáne bereshek somasy boıynsha shekteý júrgizilmeıdi. Sottan tys bankrottyq tek bankter, mıkroqarjy uıymdary jáne kolektorlyq agenttikter aldyndaǵy boryshtar boıynsha qoldanylady.
Tólem qabilettigin qalpyna keltirgennen keıin boryshker bankrot bolyp sanalmaıdy. Bankrottyq kezinde 5 jyl boıy esh jerden nesıe ala almaıdy. Bankrottyqqa júginý úshin 7 jyl ótý kerek bolady. Bul shekteýler tólem qabilettigin qalpyna keltirgen azamatqa qoıylmaıdy. Sondyqtan eń tıimdi joly da – osy. Biraq oǵan ekiniń biri júgine bermeıdi. Zańda ol úshin mindetti túrde múlik bolý kerek delingen jáne ol múliktiń quny azamattyń qaryzynyń mólsherinen kóp bolýy kerek. Sonda ǵana qalpyna keltirýge júgine alady. Ekinshiden, turaqty tabystyń bolýy mańyzdy. Bul prosedýra mindetti túrde sot arqyly ǵana júredi. Boryshker óziniń turǵylyqty jeri boıynsha sotqa júginip, tólem qabilettigin qalpyna keltire alady. Sotqa aryz bergennen keıin 10 kúnniń ishinde sot ol aryzdy qabyldap, ýákiletti organdy taǵaıyndaıdy. Ol organ qarjy basqarýshysyn taǵaıyndaıdy. Azamatqa qatysty barlyq málimetti jınastyryp, qorytyndy jasaıdy. Eger tabysy shyǵysynan az bolsa, tólem qabiletin qalpyna keltirýge qorytyndy ala almaıdy. Bankrottyqtan aıyrmashylyǵy osynda. Sottan tys ta, sot arqyly da birdeı «bankrottyq» statýsy beriledi.