Almatylyqtarǵa balanyń esirtki qoldana bastaǵanyn qalaı anyqtaýǵa bolatyny aıtyldy, dep habarlaıdy almaty-akshamy.kz
Tuıyqtyq, oqshaýlaný jáne tulǵanyń ózgerýi balanyń tyıym salynǵan zattardy qabyldaýynyń janama belgileri bolyp tabylady, biraq buǵan kóz jetkizý úshin medısınalyq tekserýler júrgizip, mamandardyń kómegine júginý kerek. Bul týraly Almaty qalasynyń Óńirlik komýnıkasıalar qyzmetiniń brıfıńinde «Narkostop» jobasynyń kýratory Nurjan Jaqypov málimdedi.
Kez kelgen bala turatyn meken-jaıy, oqıtyn synybyna, otbasynyń ál-aýqaty qandaı bolǵanyna qaramastan, esirtkini qoldanyp kórýge azǵyrylýy múmkin.
«Dámin tatyp kór» degen usynys kez kelgen jerde jáne kez kelgen adamnan jasalýy múmkin.
ÓKQ spıkeri esirtkige táýeldilikti stıgmatızasıalaý ońaltý ortalyqtaryna kelip júginýdi qıyndatatyn birqatar máselelerge ákeletinin atap ótti:
- Ashyqtyqtan qorqý: kóptegen adamdar qoǵamda sóz bolýdan nemese oqshaýlanýdan qorqyp, esirtkige táýeldiligin ashyq moıyndaýdan qorqady.
- Resýrstarǵa qol jetimdiliktiń shektelýi: stıgmatızasıaǵa jáne qoǵamnyń nashaqorlyq týraly jetkiliksiz habardar bolýyna baılanysty emdeý jáne ońaltý resýrstary men qyzmetterine qol jetimdilik shekteýli.
- Jetkiliksiz qoldaý: kóptegen nashaqorlar otbasynan, dostarynan nemese jalpy qoǵamnan tıisti qoldaý ala almaıdy, bul qalpyna keltirý prosesin odan da qıyndatady.
«Sonymen qatar, kóptegen azamattar májbúrlep emdeý jaǵdaıynda ózderiniń quqyqtary men múmkindikteri týraly bilmeıdi. Oqytýdyń jáne aqparattandyrýdyń jetkiliksizdigi májbúrlep emdeýdi tıimdi paıdalanýǵa jáne pasıentterdiń quqyqtaryn qorǵaýǵa kedergi bolyp tabylady», - dedi Nurjan Jaqypov.
Onyń pikirinshe, mańyzdy aspekt-tıimdi profılaktıka men erte aralasýdyń bolmaýy. Máselelerge eń basynda jaýap berýdiń jáne olardyń damýyn boldyrmaýdyń ornyna, problemalar qazirdiń ózinde aýyr bolǵan keıingi kezeńderde májbúrlep emdeýge júginýge týra keledi. Munyń basty sebebi -nashaqorlyqtyń jetkiliksiz aqparattanýy jáne stıgmatızasıasy. Ata-analar men jaqyn týystary mamandardyń kómegine júginýden uıalady, biraq olar muny báribir jasaıdy, biraq ol kezde aýrý psıhıatrıaǵa barýdy qajet etetindeı deńgeıge jetedi.
Narkostop front-ofısi Qabanbaı batyr kóshesi, 139 mekenjaıynda ornalasqan. Telefon: +7 747 461 67 01
Esirtkige táýeldiliktiń aldyn alý boıynsha front-keńesiniń fýnksıonaly:
1. Aqparattyq naýqandar: esirtkiniń zıany, aldyn alý ádisteri jáne nashaqorlyqtyń saldary týraly aqparattyq naýqandardy ázirleý jáne júrgizý. Bul kompanıalar broshúralardy taratýdy, aýdannyń oqý oryndarynda dárister men semınarlar uıymdastyrýdy qamtýy múmkin.
2. Nashaqorlyq jáne aldyn alý máseleleri boıynsha mamandardyń konsýltasıalaryn usyný. Bul nashaqorlyq problemasyna tap bolǵan otbasylar úshin jeke konsýltasıalar da, toptyq sabaqtar da bolýy múmkin.
3. Sheshim qabyldaý daǵdylaryn damytý, ózin-ózi baǵalaýdy nyǵaıtý jáne kúızelisti basqarý boıynsha jastarǵa jáne basqa da maqsatty toptarǵa arnalǵan trenıńter men oqytý baǵdarlamalaryn uıymdastyrý.
4. Ákimdikpen jáne memlekettik mekemelermen seriktestik (ıývenaldy polısıa, İİB, PDO, OM, SSÝZ,JOO). Mektep jáne ýnıversıtet kýrstaryna nashaqorlyqtyń aldyn alý baǵdarlamalaryn engizý úshin oqý oryndarymen ózara is-qımyl.
5. Esirtkige áýes bolý yqtımaldyǵyn azaıtý maqsatynda jastarǵa arnalǵan bos ýaqyt is-sharalary men sporttyq is-sharalardy ótkizý, balamaly sabaqtardy qurý.
6. Nashaqorlyq nemese minez-qulqy qıyndaý adamdarǵa qoldaý toptaryn qurý
7. Tıisti ońaltý baǵdarlamasyn (Memlekettik/jeke) tańdaýda keńes berý jáne kómek kórsetý, sondaı-aq emdeý men beıimdelýdiń ártúrli kezeńderinde nashaqordy qoldaý.
8. JSO, MQU-men ózara is-qımylda zań kómegi. Jalaqy kartalarynyń qulpyn ashý, merzimi ótken nesıeler men qaryzdar boıynsha tólemderdiń jańa kestelerine shyǵarýǵa kómektesý, týystaryna memlekettik narkologıaǵa májbúrlep emdeýge jiberý boıynsha keńes berý.
9. Esirtkige táýeldilerge arnalǵan ońaltýdan keıingi baǵdarlama ońaltý ortalyqtarynan shyqqan adamdardy qoǵamǵa qaıta qosýda qoldaýǵa jáne biriktirýge baǵyttalǵan is-sharalar kesheni bolyp tabylady. Ol kelesi aspektilerdi qamtıdy:
- azǵyrýlardy jeńýge jáne turaqty bas tartýdy saqtaýǵa kómektesý úshin Turaqty keńes berý jáne terapevtik qoldaý.
- beıimdelý daǵdylaryn damytý: stressti basqarýdy, salaýatty qarym-qatynasty damytýdy jáne kúndelikti máselelerdi sheshýdi qosa alǵanda, esirtkisiz ómirge sátti beıimdelý úshin qajetti daǵdylardy úıretý.
- qoǵamdaǵy qoldaý: salaýatty ómir saltyn yntalandyrýǵa jáne oqshaýlanýdyń aldyn alýǵa kómektesetin qoldaý toptary men áleýmettik is-sharalardy uıymdastyrý.
- ózin-ózi basqarý daǵdylaryn damytý: ózin-ózi retteý strategıalaryna, jeke jáne kásibı maqsattarǵa josparlaý men oǵan qol jetkizýge úıretý.
«Ońaltýdan keıingi baǵdarlamanyń maqsaty - nashaqorlarǵa qoǵamǵa sátti qaıta oralý jáne salaýatty ómir saltyn saqtaý úshin qajetti qoldaý men quraldardy qamtamasyz etý», - dep tolyqtyrdy N. Jaqypov.
Psıholog-addıktolog, áleýmettik ǵylymdar magıstri Ǵalıa Nazhanova qandaı belgiler ata-analardyń alańdaýshylyq týdyraýyna sebep bolýy kerek ekenin aıtty.
Eger fızıologıalyq belgiler paıda bolsa, saq bolý kerek:
- teriniń bozarýy nemese qyzarýy;
- kóz qarashyǵynyń úlkeıýi nemese kishireıýi, kózderiniń qyzarýy nemese bulyńǵyrlanýy;
- sózderiniń baılanyspaýy, aqyryn nemese tez sóıleý;
- tábettiń tómendeýi, salmaq joǵaltý nemese shamadan tys tamaqtaný;
- sozylmaly jótel;
– qozǵalystardy nashar úılestirý (shaıqalý nemese súriný);
– qan qysymynyń kúrt kóterilýi;
-asqazan-ishek joldarynyń buzylýy.
Minez-qulyq belgileri:
- sebepsiz qozyný, álsizdik;
- bárine nemquraılylyqtyń artýy, este saqtaý men zeıinniń nasharlaýy;
- úıden ketý, túsiniksiz sebeptermen mektepke barmaý;
– naqty bir nársege nazar aýdarýdaǵy qıyndyqtar;
- uıqysyzdyq nemese uıqyshyldyq;
- synǵa aýyr reaksıa bildirýi, kóńil-kúıdiń jıi jáne kúrt ózgerýi;
- buryn janyna jaqyn adamdarmen aralasýdan aýlaq bolý;
- mekteptegi úlgerimniń tómendeýi;
- únemi aqsha suraý;
- úıden qundy zattardyń joǵalýy;
- jıi telefon qońyraýlary, jargondy paıdalaný, «qupıa» áńgimeler;
- ózin-ózi oqshaýlaý, buryn qyzyqty bolǵan isterge qatysýdan bas tartý;
- jıi ótirik aıtý, ashýlanshaqtyq, ótirik aıtý;
– tikeleı suraqtarǵa jaýap berýden aýlaq bolý, ótirik áńgimeler qurýǵa beıimdilik;
– syrt kórinisiniń uqypsyzdyǵy.
Eger sizdiń balańyz esirtki qoldanady dep kúdiktenseńiz: úreıge boı aldyrmańyz. Shamadan tys kúdik týdyrmaı, ony muqıat baqylańyz. Óz baqylaýlaryńyzdy balańyzben bólisińiz, biraq oǵan daýys kóterip, kiná artpańyz.
Psıhologtyń aıtýynsha, eger ata-ana balanyń esirtki qoldanatynyn anyqtasa, olardyń alǵashqy qadamy mamandarǵa júginý bolýy kerek.
Kámeletke tolmaǵandardaǵy nashaqorlyqty emdeý ata-anasynyń nemese zańdy ókilderiniń kelisimimen júzege asyrylady. Árbir kámeletke tolmaǵan naýqas úshin olardyń qajettilikterin, táýeldilik dárejesin, fızıkalyq jáne psıhıkalyq jaǵdaıyn eskere otyryp, jeke emdeý jospary jasalady.
Emdeý psıhıatrdyń, nashaqordyń, psıhologtyń jáne áleýmettik qyzmetkerdiń keńesin qamtıdy. Qajet bolsa, jasóspirimge dári-dármekter taǵaıyndalýy múmkin. Emdeýdiń negizgi kýrsyn aıaqtaǵannan keıin jasóspirimder mamandardyń turaqty keńesteri men psıhologıalyq qoldaýyna ıe bolady.
Kámeletke tolmaǵandy nashaqorlyqtan emdeýde otbasy úlken ról atqarady, sondyqtan týystary mindetti túrde proseske qosylady: otbasylyq terapıaǵa jiberiledi, qoldaý jáne problemalardy jeńý daǵdylaryna úıretiledi.
Sonymen qatar, ol ata-ananyń balanyń esirtki qoıyp ketýshi retinde aqsha tabatynyn qalaı túsinýge bolatynyn aıtty:
- eger jasóspirimniń áleýmettik ortasy ózgerse;
- eger bala dóreki sóılese bastasa jáne áńgimeni tez aıaqtaýǵa tyryssa;
-eger kún rejımi ózgerse: bala mektepke birneshe saǵat buryn erte shyqsa, mektepten keıin keshigip, qaıda jáne kimmen bolǵanyn túsindirmese;
-eger balada jańa zattar paıda bolyp, onyń qaıdan kelgenin túsindirmese.
Ǵalıa Nazhanova bul belgiler bala úshin alańdaýshylyq pen ony baqylaýǵa, sondaı-aq saldaryn túsindirýmen baıypty sóılesýge sebep bolýy kerek dep atap ótti.
Mundaı «jumys» úshin jasóspirimderge qandaı qaýip bar? Qazaqstanda esirtki qylmysy úshin qylmystyq jaýapkershilik 16 jastan, al esirtki satqany úshin – 14 jastan bastalady.