Reseı Bilim akademıasynyń ǵalymdary kútpegen qorytyndy jasady. Internet balanyń oı-sanasyn damytýǵa óte paıdaly eken.
Zertteý qorytyndylary boıynsha, balalar men jasóspirimderdiń ǵalamtordy aqtarýy zıan emes, kerisinshe, paıdaly. Bul – balanyń oılaý júıesin damytyp, estý men kórý jadysyn jaqsartady eken. Tipti, AQSH, Avstralıa ǵalymdary da ınternetti belsendi paıdalanatyn balalardyń úlgerimi basqalarǵa qaraǵanda joǵary bolatynyn dáleldedi.
Bul qanshalyqty durys? Buǵan qatysty mamandar ne deıdi?
Shynynda da qazir qarap tursańyz, bárimiz qalasaq ta, qalamasaq ta, ınternet bizdiń ómirimizge sińip ketti. Budan qashyp qutyla almaımyz. Búkil ómirimiz telefondaǵy ınternetke baılanyp qaldy. Qaı salada bolmasyn, qajetti aqparattardyń barlyǵy ǵalamtorǵa enip ketken. Tipti, keıingi kezde alyp-satýdy da, túrli tólemderdi de ınternet arqyly jasaıtyn boldyq. Úıde otyryp-aq gaz, sý, jaryq, t.b. komýnaldyq shyǵyndardyń bárin ınternet arqyly tóleımiz. Qajetti qujattardy da mekemelerge sandalmaı, elektrondy túrde ala salatyn boldyq. Bankke kezekke turýdy da, eń arysy poıyz, ushaqqa bılet alýdy da ınternet arqyly jasaımyz. Endeshe, nege ózimiz telefondaǵy ınternetsiz eshteńe sheshe almaıtyn jaǵdaıǵa jetip turyp, balalarymyzdyń muny qoldanýyna qarsy bolamyz?
Bul rette biz psıhologtarmen tildesip kórip edik. Olar ınternetti múldem jaý kórýge bolmaıtynyn, qazaqqa jasalǵan qastandyq dep qaramaý kerektigin jetkizip otyr.
– Qazir qoǵam damýdyń jańa jolyna tústi. Sıfrlyq tehnologıa, ınternet arqyly jumys jasaý jumysymyzdy áldeqaıda jeńildetti. Qarapaıym qaǵaz basý, gazet shyǵarýdyń ózi artta qaldy. Búkil aqparatty ınternetten túrli saıttar arqyly kóretin boldyq. Endeshe, búkil álem ınternetke kóship jatqan kezde nege biz balalarymyzdy odan alastaımyz?
Internettiń ishinde balanyń oı-sanasyn damytatyn qanshama mazmundy aqparattar bar. Nege sony kórsetpeske? Eger biz balalarymyzǵa ǵalamtormen durys jumys isteýdi úıretsek, onyń zıanynan paıdasy kóp. Árıne, eger bala ózine qajet emes aqparattardy kórip, teris baǵyttaǵy, máselen, jastardy sýısıdke ıtermeleıtin, pornografıalyq saıttar, atys-shabystarǵa kiretin bolsa, onda onyń psıhıkasy buzylady. Bolashaq damýyna kedergi bolady. Degenmen, qazir aıdaladaǵy bir aýylda otyryp, búkil álemdegi jańalyqtardy qarap, ǵylymı-zertteýlerge úńilip, óziniń bilimin shyńdap, jetistikke jetip jatqan jastarymyz barshylyq. Mysaly, men úıinen shyǵa almaıtyn kemtar balany bilemin. Ol búginde ınternetti durys paıdalanyp, ǵalamtor arqyly bilimin shyńdap, sheteldik ǵalymdardyń eńbekterimen tanysyp, jaqynda tipti álemge aty shýly ǵalymmen kezdesti. Táp-táýir paıda taýyp otyr. Osydan keıin ınternetti qalaı joqqa shyǵarasyz? Sondyqtan munyń múmkindiginshe oń jaǵyn kórsetýimiz kerek. Bir ókinishtisi, bizde ınternetpen jumys jasaýdyń mádenıeti qalyptaspaǵan. Sol sebepten, biz buǵan shoshyna qaraımyz. Eń bastysy, bul jerde ata-ana balaǵa ınternetke kirýge ruqsat berip, biraq ony únemi baqylaýda ustap otyrýdy umytpaýy kerek. Eger balaǵa ınternetti durys paıdalanýdy úıretsek, odan utarymyz kóp, – deıdi psıholog Ábdýáli Mámedil.
Reseılik ǵalymdar 5-6 jastaǵy balaǵa ınternette bir saǵat otyrýyna bolady degen uıǵarym shyǵarǵan. 7–10 jas aralyǵyndaǵy oqýshylar 1-den 3 saǵatqa deıin qaraýyna bolady eken. Al 11-den 13 jasqa deıingilerdiń 5 saǵat ınternetke kirýine ruqsat etiledi. 14-ten joǵary jastaǵylarǵa eshqandaı shekteý qoıylmaǵan.
Jasyratyn nesi bar, qazir keshke qaraı úıge barsaq, bárimizdiń shańyraǵymyzda «shý» bastalady. Úıde telefonymyzǵa nemerelerimiz, balalarymyz jarmasady. Solardyń qolynan túspeıdi. Olar ınternet arqyly oıyn oınaıdy, úı salady, onyń ishin áspetteıdi. Osyndaı kezde balaǵa ınternettiń paıdaly jaǵyn kórsetip otyrsaq, jaqsy-aq bolar edi. Keıde qarap otyrsańyz, matematıkadan kóbeıtý joldaryn qalaı ońaı sheshý kerektigi ınternette aıdan anyq kórinip tur. Eki, úsh joldyq esepti (máselen, 28*45=) qalaı tez shyǵarý kerektigi Iýtýb kanalynda beınerolık arqyly kórsetilgen. Osyny balaǵa kórsetseńiz, ol ary qaraı shuqyp otyryp oıyn damyta beredi. Tipti qajet deseńiz, árbir balanyń óziniń jasyna qaraı vırtýaldy olımpıadalar bar. Osyndaı kezde keıde bala úlken adamnyń oıyna kelmeıtin suraqtar qoıady. Ony qaıdan estidiń deseń, «Iýtýbtan kórdim, ınternetten qaradym» dep jatady. Bul jaqsy emes pe? Sondyqtan ata-analar balanyń ınternetti durys paıdalanýyna, ózine qajetti aqparatty tańdaı alýyna úıretýi kerek.
Berik ASÝBAEV, geografıa ǵylymynyń kandıdaty:
Internetti durys paıdalaný jolyn qarastyrý kerek
Balanyń ınternette otyrǵanynan shoshýdyń qajeti joq. Máselen, siz burynǵy eski «Jıgýlıdi» mingińiz kele me? Joq. Óıtkeni, qazir odan da jaqsy kólikter shyǵyp ketti. Sol sekildi, tehnologıa da qaryshtap damyp jatyr. Barlyǵy ınternetke enip ketken. Saýda-sattyqtyń ózin ınternet arqyly jasaıtyn boldyq. Sondyqtan biz qansha aıtsaq ta, ınternetten qashyp qutyla almaımyz. Biraq ony durys paıdalaný, ol bólek áńgime. Balalarǵa biz birinshi ınternetti qalaı durys paıdalaný kerektigin úıretýimiz kerek. Onda aqparattar óte kóp. Odan ózińe qajetti málimetti alý, aqparatty tańdap, onymen jumys jasaýǵa beıimdeýimiz tıis. Qazir shyny kerek, bárimiz telefonǵa baılanyp qaldyq. Biraq solaı bola tura, balalarymyzdyń telefonǵa shuqshıǵanyn qalamaımyz. Endi ózimiz kórip turyp, balaǵa «sen olaı jasama» dep qalaı aıtamyz? Qazir ınternettiń zamany. Balalarymyz sıfrlyq júıege beıimdelip keledi. Sondyqtan bul tusta tyıym salǵannan góri, ınternetti durys paıdalanýdyń jolyn qarastyrýymyz kerek. Basqa jol joq. Jahandaný zamanynda esigimizdi tars jaýyp otyra almaımyz. Álemnen bólek ómir súrý múmkin emes. Sondyqtan buǵan kónýimiz kerek. Eń bastysy, balanyń ınternette ne kórip, qansha saǵat otyrǵanyn ata-ana qadaǵalaýy tıis. Paıdaly keńesterdi, balanyń oıyn damytatyn logıkalyq oıyndardy ata-ana balaǵa tańdap berýi kerek. Eger balaǵa ınternetti durys paıdalanýdy úıretsek, onda budan utarymyz kóp bolady.
Gúljan AMANOVA, balalar dárigeri:
Árbir nárseniń mólsheri bolýy tıis
Internet balanyń oı-sanasyn damytady dep aıta almaımyn. Internettiń ózi balaǵa qosymsha júk bolady. Árbir nárseniń óziniń mólsheri bolýy tıis. Internet degender keıingi jyldary ǵana shyqty. Onyń ústine, áli oı-sanasy durys qalyptaspaǵan balany ınternetke otyrǵyzý – qosymsha salmaq, densaýlyǵyna qaýipti. Áli oıyn balasy ınternetke qyzyǵyp, birinshi kózin qurtyp alady. Mıyna da, júıkesine de, psıhıkasyna da keri áser etedi. Sondyqtan ata-ana balasyn árqashan baqylap otyrýy qajet. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, ata-ana men bala arasynda únemi baılanys, jaqsy qarym-qatynas bolýy tıis. Ustazdyń, ata-ananyń, ata-ájeniń aıtqanyn bala oryndaýy kerek. Solardyń ónegesin kórip, ósıetin tyńdaǵany óte mańyzdy. Balalardy ınternetke baılap qoıýǵa bolmaıdy. Onymen qosa, qazir psıhıkalyq aýrýlar kóbeıip kele jatyr. Eger osylaı kete bersek, 5–10 jylda árbir tórtinshi adam osy aýrýǵa shaldyǵady. Qazirgi kúni damyǵan elderde nevrologıalyq, psıhıkalyq aýrýlar tym kóp. Osynyń bári smartfon, ınternettiń kesiri.