Juban Moldaǵalıevtan bastaldy
1975 jyldyń kúlim qaqqan kóktemi. Aınalanyń bári kókke malynyp, jańaryp-jasaryp qalǵan. Qym-qýyt tirshiliktiń ózinen erekshe bir ystyq jalyn, jańalyq seziletindeı. Tek búkil álem kóz tigip otyrǵan Baıqońyrdaǵy kórinis qana báz-baıaǵy qalpynda edi. Ishanquldyń úıine saý etip bes-alty adam kirip keldi.
Ol kezde Baıqońyrda bes-alty adamnyń emin-erkin júrýi múmkin emes. Ondaǵy adamdardyń sany da, olardyń júris-turysy da qatań baqylaýǵa alynǵan. Keńes Odaǵynyń ortalyǵy Máskeýge tikeleı baǵynatyn Lenınsk atalǵan bul qalanyń Qazaqstanǵa qatysy joqtaı bolatyn. Birde sátti, birde sátsiz bolyp jatatyn ǵarysh kemelerin ushyrý bylaıǵy el-jurtqa qyzyqsyz kórine bastaǵan. Sebebi, Baıqońyr elden erekshe oqshaýlanyp qalǵan edi.
– Qala óte qupıa aımaq bolǵandyqtan, jabyq boldy. Aınalasy túgel betonmen qorshalǵan, adam túgili, ań da óte almaıdy. Baqylaý pýnktinde únemi kezekshilikte áskerı adamdar turady. El-jurt tek qana ruqsat qaǵaz arqyly ótetin. Kim sol jerde jumys isteıdi, arnaıy berilgen ruqsat qaǵazdary bolady, sol arqyly ǵana óte alatyn. Mysaly, men ózim sol jerde jumys istep júrip, qalaǵa kúnine on ret kirsem, on ret tekseredi. Ol kezderi men sondaǵy ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń baspahanasynda, redaksıanyń baspa bóliminde jumys istedim, týra otyz jyl qyzmet ettim, – deıdi Jánibek Úırekov.
Oıda-joqta qonaq bolyp kelgen bes adam osyndaǵy qart komýnıs, tájirıbeli temirjolshy-mashınıst Ishanqul Dáýletovtyń úıine tústi. Alǵashynda úı ıesi júzin shyramytqanmen, jyǵa tanı qoımaǵan. Tanysa kele bildi, Almatydan arnaıy at arytyp kelgen qonaq qazaqtyń belgili aqyny Juban Moldaǵalıev edi.
Ol kezde ómirdiń bir qyzyǵy kitap oqý bolatyn. Jasy qyryqqa tola qoımaǵan Ishanquldyń balasy Dabyl úshin bul kún asa qýanyshty kún edi. Buryn gazet-jýrnaldar men kitaptardan ǵana kóretin adamy búgin úıinde qonaq bolyp otyr. Óleń-jyrdyń ólkesinde erkelep ósken Dabyl qoldy-aıaqqa turmaı qonaq kútti.
– Juban aǵa meniń ákemdi ertip syrtqa shyǵyp ketti. Syrttaǵy qoranyń ishinde ákemmen kóp ýaqyt áńgimelesti. Biz ol kezde jaspyz, qonaq kútýimiz kerek, ony-munymen shapqylap júgirip júrdik. Sonan mal soıyldy, tamaq ázir boldy. Qonaqtar dastarqan basyna kelip otyryp, odan ári áńgime órbitti.
Álgi kisini bir jaryq juldyz dep aıtýǵa kelmeıdi, óte bir qarapaıym, kishipeıil, sózi de, ózi de jaı adamnyń beınesin baıqatqandaı edi. Sheshem Qanshaıymmen de syrlasyp, áńgimelesip, óte jarasymdy keıippen, kóńildi otyrdy. Jaǵdaı surasyp, bala-shaǵanyń hal-jaıyn surap, burynnan tanys kisideı jaqyn kórindi. Qolynda ne qaǵaz joq, ne qalamsap joq, tek áńgime órbitip, kóbine basyn ızep tyńdap otyrdy, – deıdi Dabyl Ishanqululy.
Kópti kórgen Juban aqyn, shynynda, óte qarapaıym edi. Turlaýy joq tirshiliktiń árbir túıtkili júrek pernesin kernep, názikjandy aqynnyń qalamy sezim ıirimderin pák qalpynda dúnıege ákeletin. Onyń jany názik bolǵanmen, qaıtpas qaısarlyǵy da bar bolatyn. Kózdegen maqsatyn oryndamaı qoımaǵan. Qazaqtyń belgili maıdanger aqyny Saǵynǵalı Seıitovtiń Juban aqyn jaıynda aıtar kóp áńgimesi de osyny aıǵaqtaǵandaı edi. Olardyń sonaý Uly Otan soǵysy jyldarynan bastap, uzaq jyldarǵa sozylǵan dostyq qarym-qatynastary artynda óshpes iz qaldyrdy. Olardyń ekeýi de maıdannan oralǵan aqyndar bolatyn. «Men qazaqpyn» degen aqyny kóp bolǵanmen, qazaqta Juban jalǵyz edi.
– Qazaq týraly jazǵan aqyn bizde kóp, biraq qazaq halqynyń tarıhyn, onyń erlik kúresin, bostandyq, táýelsizdik úshin kúresin Jubansha aıta alǵan, qazaq halqynyń tarıhymen baılanystyra aıta alǵan, eń eleýli kezeńde aıta alǵan aqyn, árıne, joq edi ǵoı. Juban tez tanyldy dep esepteımin men. Onyń óleńderi orys tiline jáne basqa tilderge, shetel tilderine de aýdarylyp, jurtshylyqqa shyǵarmalary keń taraǵan aqyn. Men Jubandy memleket qaıratkeri, qoǵam qaıratkeri bıigine kóterilgen aqyn sanaımyn. Juban Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń birinshi hatshysy qyzmetin atqardy. Sonymen, bir mezgilde KSRO Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy da boldy. Artynan KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanyp, kóp qyzmetter atqardy. Qysqasy, Juban Moldaǵalıev halqyna keńinen tanylǵan, qalaýly bolǵan, eline eleýli bolǵan asa kórnekti qaıratker aqyn boldy, – degen edi maıdanger aqyn Saǵynǵalı Seıitov sóz arasynda.
Juban aqyn osy joly da óziniń qaıratkerligin tanytty. Shyndyǵyn aıtsaq, ol kezde Baıqońyr ǵarysh aılaǵyna barý úsh uıyqtasań túsińe kirmeıtin nárse. Máskeýdiń jeke-dara enshilep alǵan qalasy qazaq úshin tipti jabyq bolatyn. Bul qalada qazaqtyń nebári on besteı ǵana úıi bar edi.
– Qalanyń ishi taza, jaqsy, ádemi boldy. Tamaq-jemi de mol, bizdegi basqa qalalarǵa qaraǵanda jan-jaqty jaqsy jabdyqtalǵan edi. Biraq qazaq az boldy. Kóbi basqa jaqtan kelgen áskerı adamdar bolatyn. Meniń jumys istegen jerimde tártip óte kúshti edi, qatań qadaǵalanyp turdy. Óıtkeni, barlyq qupıa nárselerdiń bári bizdiń qolymyzdan ótti. Eń úlken bastyǵymyz Máskeýde otyrdy, ǵaryshtyq baılanys ortalyǵy edi ǵoı, nusqaýdyń bárin sol jaqtan alyp otyrdyq. Ádepkide bizdiń qalany «Tashkent–90» dep atady, sosyn «Qyzylorda–50» dep atady. Keıin «Poselka Lenınsk» dedi, odan «gorod Lenınsk», sosyn baryp «Baıqońyr» dep ataldy. Osynsha jyldyń ishinde bes ret ózgertilip ataldy. «Zvezdograd» dep te ataǵysy kelip edi, ony Máskeýdegi «Zvezdnyı gorodokqa» berdi de, bizge bergen joq, – dedi, ótken-ketkenin eske alǵan Jánibek Úırekov aǵamyz.
Juban Moldaǵalıevtyń Baıqońyrǵa barýy aıaq astynan qabyldanǵan sheshim emes. Ol buǵan uzaq daıyndalǵan edi. Basqalarǵa esigi jabyq áskerı qalaǵa kirýge ruqsat alý asa qıyn bolatyn. Bul oraıda Juban aqynnyń Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy Dinmuhamed Qonaevtyń aldyna barýyna týra kelgen.
– Bir kúni Juban maǵan telefon soqty, «men saǵan kirip shyǵaıyn dep edim. Jańa Qonaev joldastyń qabyldaýynda boldym, ol kisi maǵan Baıqońyrǵa barýǵa ruqsat etti. Endi soǵan júrgeli otyrmyn» dedi. Bul – sol 1975 jyl bolatyn. Juban Baıqońyrda úsh-tórt kún bolyp qaıtty. Kelgen soń poema jazýǵa kiristi. Maǵan josparyn aıtty. Bul asa jaýapty taqyryp, bizde jazylmaǵan taqyryp, óte qıyn taqyryp. Men de bilgenimshe aqyl-keńesimdi aıttym. «Sen Baıqońyrdy elden bólek almaısyń ǵoı, Qazaqstan tarıhymen, keńestik jyldardaǵy óziniń ósý joldarymen kórsetetin shyǵarsyń» dedim. Ol biraz oılanyp qalyp, «poemama «Baıqońyr baspaldaqtary» degen at qoıyp otyrmyn» dedi. Kóp keshikpeı poemasyn aıaqtap, ol basylyp shyqty. El-jurt óte jaqsy, jyly qabyldady. Mine, bul poemanyń tarıhy osylaı, – dedi, aqyn Saǵynǵalı Seıitov taǵy birde úıine barǵanda.
Oqyrmany kóp jyldar edi ǵoı, el-jurt qaı qalamgerdiń kezekti shyǵarmasy qalaı bolaryn tosyp júretin. Bárinen buryn elge-jerge degen otanshyldyq sezim erekshe edi. Qyr-syryn barynsha búrkemelep baqqan soń, ashshy shyndyqtan habarsyz el Baıqońyrdyń Qazaqstanda bolǵanyn maqtanysh tutty. Biraq ol geografıalyq kartada kórsetilmeıtin, al onyń qaıda ekenin tipti aıtýǵa da bolmaıtyn. Osyndaı kezderi Juban aqynnyń «Baıqońyr baspaldaqtary» poemasy batyldyǵymen de jurttyń kóńilinen shyqqan edi.
– Onda negizinen Baıqońyrdyń Syr boıynda turǵany aıtylady, negizgi keıipkeri meniń ákem Ishanqul boldy. Ony Juban aqyn poemasynda Isaǵul dep jazdy, al sheshem Qanshaıymdy Qanshaıym dep batyl aıtqan. Ol kezde atyn ashyq aıtýǵa da bolmaıtyn zaman edi ǵoı. Qala Lenınsk dep atalǵan kez edi. Poema kúzde basylyp shyqty, men ózim qyzyǵa oqyp shyqtym sol kezde. Syr boıynyń dalasyn, jerin, aýa raıyn – bárin ádemilep keltirgen. Ashyq aıtylmasa da, ǵaryshkerlerdiń ushyp jatqany Qazaqstan úshin maqtanysh edi, – deıdi keıipkerdiń balasy Dabyl masattana aıtyp.
Iá, ol kezde Baıqońyrǵa barý talaıdyń armany edi. Alaıda, ol týraly lám-mım dep tis jarýǵa bolmaıtyn keńestik dáýirde onyń júzege asýy ekitalaı nárse edi ǵoı. Alǵan betinen qaıtpaı, oǵan Jubannyń baryp zerttep-zerdelegeni ol zamanda úlken erlik boldy. Bul – Jubannyń ǵana emes, qazaqtyń Baıqońyrǵa bastaǵan alǵashqy baspaldaǵy edi.
«Almaty-akshamy», №117, 3 qazan, 2023 jyl