Azıadaǵy qaýipti úrdis qaıda bet alady?

Sońǵy on jylda Azıada, sonyń ishinde Shyǵys, Ońtústik- Shyǵys jáne Ońtústik Azıa elderinde qarýly kúshterin jappaı keńeıtý úrdisi bar. Kópten beri sarapshylar Azıada­ǵy qarý-jaraq básekesiniń yqtımal qaterine qatysty alańdaýshylyq bildirip keledi. Olar bul báseke qyza kele, baqy­laýdan shyǵyp kete me dep alań­daıdy. Týra máninde, buny yqtı­mal qaqtyǵys qateri retinde boljaıtyn sarapshylar da bar. Atalǵan aımaqtaǵy úrdiste ótken ǵasyrdaǵy «Qyrǵıqabaq soǵysy­nyń» keıbir belgileri bar.

Aıtalyq, Qytaıdyń qarqyndy keńeıgen áskerı qýatyna qarsy Úndistan jáne ózge elderdiń qaıtarma jaýaptary. Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyna tán bul jaǵdaıǵa AQSH pen Qytaı arasyndaǵy báseke túpki sebep bolǵa­nyn kóremiz. Bul úrdis damı kele, uly qur­lyq kindigindegi bizdiń aımaqqa da óz áserin berýi múmkin. Áne, sondyqtan da atalmysh jaǵdaıǵa udaıy nazar aýdarýǵa týra keledi.

QYTAI FAKTORY

Qytaı alyp Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyn­da talassyz áskerı kóshbasshy. Onyń sońǵy eki jyldaǵy qorǵanys shyǵyndaryna bólgen búdjeti qarqyndy ósimge ıe (2021 jyly 214 mlrd AQSH dollaryn qurasa, 2022 jyly 242 mlrd dollarǵa deıin jetti). Onyń qorǵanys kúshine Úndistan, Japonıa, Avstralıa sekildi balama kúshter tek Qurama Shtattar arqyly teńgerimdilik saqtaýǵa tyrysady. Alaıda, aımaqtaǵy shaǵyn elderdiń ózinde qazir áskerı qýatty arttyrý tendensıasy qarqyndy. Bunyń ózin sarapshylar Qytaı faktorymen qarastyrýǵa beıim.

Qytaıdyń jalpy áskerı qýatynan bólek, ıadrolyq arsenalyn arttyrýdaǵy belsendiligi de aımaq elderin, AQSH sekildi derjavalar­dy da alańdatady. Qazir bul elde 400-den astam ıadrolyq oqtumsyq bar, al ony jyl saıyn kóbeıtýde. Boljamǵa sensek, Beıjiń óz ıadrolyq arsenaldaryn osy qarqynmen keńeıte berse, 12 jylda Qurama Shtattarmen teńesedi. Iaǵnı 1500 ıadrolyq qarýǵa ıe bola­dy (AQSH-ta qazir 1770 dana ıadrolyq oqtum­syq bar delinedi, Qytaı atalǵan shamaǵa jetse, strategıalyq turǵyda teńesken sana­lady).

Qytaıdyń qarqyndy keńeıip bara jat­qan ıadrolyq qýaty Úndistan sekildi elderge úlken qıyndyqtar alyp kelýde. Jańa De­lıdiń áý basta ıadrolyq qarýǵa ıe bolýǵa de­gen qulshynysyn oıatqan da Qytaı bolatyn. Úndistan óziniń ıadrolyq qarýǵa ıe bolý qa­jettiligine basty sebep retinde Qytaıdy ataǵan. Qazir Úndistan da óziniń ıadrolyq qýatyn keńeıtýge úmitker, dálirek aıtsaq májbúr bolyp otyr. Tikeleı, ıadrolyq oqtumsyqtaryn kóbeıtpese de 200 nemese odan da kóp atom bombasyn jasaýǵa qajetti plýtonııin shyǵarýǵa daıyndyq jasap otyr. Buǵan qosa, Úndistan alys aralyqty zymy­randaryn barynsha damytty. Mysaly, qazirdiń ózinde Agni-V sekildi úndilik zymy­randar Qytaıdyń kez kelgen núktesine dál soqqy jasaı alady.

Ótkendi jáne qazirgi jaǵdaıdy qarastyr­saq, Azıadaǵy jappaı qarýlaný básekesinde Qytaı faktory tolqyndy efekt jasaǵanyn kóremiz. Bylaısha aıtqanda, Qytaıdyń ıadro­lyq qýatqa ıe bolýy Úndistanǵa, Úndistan­nyń ıadrolyq qarý jasaýy Pákistanǵa qozǵaý­shy bolǵan. Dál sol sekildi, qazirgi jappaı qarýlaný da osyǵan uqsas áser berýde.

ÁSKERI BÁSEKENİŃ NEGİZGİ BAǴYTTARY

Eger, Azıadaǵy atalǵan úrdiske masshtab­ty túrde kóz júgirtsek, áskerı básekelestik birneshe baǵytta órbip jatqanyn kóremiz. Onyń birinshisi – manaǵy aıtyp ótken ıadro­lyq qarý básekesi. Al ıadrolyq qarýǵa ıe emes elder úshin ózge baǵyttarda qarqyndy báseke bar. Atap aıtsaq mynalar: Kıber-so­ǵys tehnıkasyn damytý (Soltústik Koreıa kıber-soǵys múmkindigin de joǵarylatyp keledi, Japonıa, Ońtústik Koreıa da oǵan qarsy áreket etýde); Zymyran túrlerin jetildirý (orta-shaǵyn elderge tıesili ba­ǵyt); Balıstıkalyq zymyrandaryn damytý; Áskerı-áýe jáne teńiz kúshterin jetildirý;

Iadrolyq qarý jarysyndaǵy eń qaýipti senarı – jańa ıadrolyq elderdiń paıda bo­lýy. Shamalaýymyzsha, qazir sondaı yqtı­maldyq bar. Aıtalyq, Soltústik Koreıanyń ıadrolyq qarýǵa ıe bolýy jáne balıstıka­lyq zymyrandaryn qarqyndy damytýy Oń­tústik Koreıany bul baǵyttaǵy shekteýin qaıta qarastyrýǵa ıtermelep otyr. Ótken aıda Ońtústik Koreıa tarabynan «ıadrolyq qarýǵa ıe bola alamyz» degen syńaıly málimde­meniń jasalýy osyny bildirgendeı. Úrdis onymen toqtap qalmaıtyny belgili. Ońtústik Koreıa shyndap ıadrolyq qarýǵa ıe bolsa, onda bul Japonıaǵa da jol ashady degendi bildi­redi. Al budan bólek, Azıada Iran, Saýd Arabıasy sekildi jańa úmitkerler jeterlik.

Azıadaǵy qarý-jaraq básekesi zymyran salasynan anyq baıqalady. Eń qyzyǵy, bul básekede Fılıppın, Indonezıa, Malaızıa, Vetnam, Taıland, Mánma, Sıngapýr sekildi shaǵyn elder belsendi. Osy elderdiń bárinde derlik áskerı teńiz kúshteriniń múmkindigin arttyrýǵa degen ynta joǵary. Sýdan áýege, áýeden sýǵa, qurlyqtan sýǵa atylatyn zymy­ran túrlerin jetildirýge de belsendi.

ÚRDİSTİŃ EKİ QYRY

Azıadaǵy qarý-jaraq básekesi qaıda bas­taıdy degende sheteldik sarapshylar túrli boljamdar jasaıdy. Birqatary bul úrdis tikeleı qaqtyǵysqa jeteleıdi, sebebi, qarý- jaraqqa ıe bolý deńgeıi ártúrli bolǵandyq­tan olarǵa ortaq shekteý qoıý qıyn dep sanaı­dy. Endi bireýleri qarý-jaraq jarysy «Qyrǵıqabaq soǵysy» kezindegideı efekt berýi múmkin degen boljam aıtady. Mysaly, qýatty qyryp-joıǵysh qarýǵa ıe bolǵan eki alyp derjava aqyry tikeleı qaqtyǵysýǵa batpaı, dıplomatıalyq sharpysýmen shektel­genindeı.

Biraq biz adamzat tarıhynan budan da jaman mysaldardy taba alamyz. Kóp jaǵ­daıda qarý-jaraqpen jarysýdyń sońy qaq­tyǵysqa baryp tirelgen. Birinshi jahan soǵy­sy aldynda aǵylshyn men nemis ortasyndaǵy teńizge ústemdik básekesi aqyry shynaıy soǵysqa qarý-jaraq daıyndady. Sondyqtan qaýipti úrdiske qatysty sergek baqylaý júrgizýge týra keledi.

«Almaty-akshamý», №92, 3 tamyz, 2023 jyl