Azıadaǵy jańa oıynshy: Úndi–Qytaı qatynasy aımaqqa áser etýi múmkin

Halyqaralyq geosaıası jaǵdaılardyń talabyna ilese Qazaqstandy qamtyǵan birtutas geosaıası aımaqtyń mańyzdylyǵy joǵarylap keledi. Aımaqpen túrli baǵyttaǵy qatysýyn arttyrǵysy keletin iri oıynshylar qatary da kóbeıdi. Máselenkı, Orta Azıa buryn Reseıdiń dástúrli yqpal etý aımaǵy sanalsa, qazir AQSH, Eýropa jáne Qytaı sekildi kúshter «5+1» formatynda aımaq elderimen dıalogty damytýǵa kúsh salýda. Olardyń qataryna aldaǵy ýaqytta Úndistan, Iran jáne arab elderi sekildi aımaqtyq derjavalar da qosylýy múmkin.

Úrdis bizge osy kúshter arasyndaǵy teń­gerimdi saqtaý jáne olardyń ózara qarym-qa­tynasyn udaıy nazarda ustaý syndy mindetter júktep jatqandaı. Bul mindettiń biri bolyp Úndistan da tur. Taıaý bolashaqta Úndistannyń Orta Azıamen jan-jaqty qarym-qatynasy jańa deńgeıge kóteriledi degen boljamdar bar. Óz kezeginde Úndistannyń ishki máselelerinen tartyp, Úndistan–Pákistan, úndi–qytaı qa­rym-qatynastary da otandyq sarapshylar men zertteýshilerdiń nazaryndaǵy taqyrypqa aına­lary daýsyz.

ÚNDİSTANDY ORTA AZIAǴA QARAI ITERMELEITİN SEBEPTER

Árıne, qazirgi tańda Úndistan bizdiń aımaq­pen belsendi kúıde baılanysty damytyp otyrǵan el emes. Biraq jaqyn bolashaqta bul el men aımaqty qarym-qatynastyń belsendi kúıi­ne bastaıtyn faktorlar jaryqqa shyǵýy múmkin. Sonyń biri – Úndi-Tynyq muhıtynda­ǵy derjavalar básekesi. Dál qazirgi kezde bul atalǵan alyp aımaqta AQSH jáne Qytaı syndy eki alyptyń aıqasy júrip jatyr. Bul tikeleı qarýly shaıqas bolmasa da, saıası, ekonomıka­lyq jáne áskerı básekelestik tutas muhıt el­derine áser etýde. Úndistan syndy osy aımaq­taǵy mańyzdy kúsh eki taraptyń da basty nazarynda tur. Bul jaǵynan kelgende, Úndis­tan men Orta Azıa elderinde belgili deńgeıde uqsastyqtar da bar. Aıtalyq, kóp ýaqyttan beri syrtqy qatysýy álsiz bolyp kelgen Úndis­tandy syrtqy jaǵdaı men ishki problemalar jetekteı otyryp, aımaqtaǵy geosaıası júris­terde belsendilikke shyǵardy. Teńiz-muhıttaǵy básekelestik Úndistandy túrli elder men aı­maqtarǵa qarata belsendi qarym-qatynas qura otyryp, alyp aımaqtaǵy óziniń ulttyq múd­desin qamtamasyz etýge ıtermeledi. Úndistanǵa tıesili bul úrdiste Qytaı jáne Pákistan fak­tory da bar ekeni anyq.

Jańa Delıdi belsendilikke alyp kelgen taǵy bir mańyzdy sebep, eldiń áleýmettik-eko­nomıkasyndaǵy daǵdarysqa jaqyn salmaqty problemalar. Halyq sanynyń qarqyndy ári turaqty artýy memlekettiń ekonomıkalyq saıasatyna mursa bermeı keledi. Ótken ǵasyr­dyń 60–70 jyldarynan beri Delı bıligindegi árbir úkimet úshin el halqynyń aýyr áleý­mettik jaǵdaıy basty mindet retinde qaralyp keldi. Sońǵy on jyldyqtarda Úndistannyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý strategıala­ry mıllıondaǵan adamnyń asharshylyq pen ashtyqtan qutylýyna múmkindik berdi. Biraq úndi halqynyń sanymen qaraǵanda munyń ózi jetkiliksiz bolyp qala berdi. Mine, bul jaǵ­daı ishtegi eńbek kúshteriniń tolassyz syrtqa aǵylýyn qalyptastyryp keledi. Burynǵy ýaqytta Úndistannan bastalǵan emıgrasıa kóbinshe Eýropa men AQSH-qa baǵyttalatyn bolsa, keıingi kezde jańa elder men aımaqtar da Úndistannan keletin ımıgrasıanyń anyq áserin seze bastady. Bunyń ishinde halyq sany az, terıtorıasy keń Orta Azıa da tur.

Eger tipti de alys bolashaqtan qaraǵanda, klımat ózgerisiniń ózi Ońtústik Azıadan Orta Azıaǵa baǵyttalatyn uly qonys aýdarý syn­dy qaýipti boljamdar da jasalǵan. Osy jáne ózge de sebepterge oraı Úndistan bolashaqta­ǵy álemniń basty máselesiniń birine aınalýy bek múmkin.

BİZDİŃ AIMAQ ÚSHİN DE MAŃYZDYLYǴY ARTÝY MÚMKİN

Úndistan men Qytaı – álemdegi halqy eń kóp eki el. Eki eldegi halyq sanyn qossaq 3 mıllıardqa jýyqtap, Jer turǵyndarynyń besten eki bóligin ustaıdy. Biraq Azıadaǵy eki alyp memleket qaı-qaı jaǵynan da bir-birine balamaly kúsh bolyp keledi. Sheshim tappaǵan shekara máselesi qazirdiń ózinde Beıjiń men Delı arasyndaǵy qarym-qatynasty túbegeıli ornyqty etpeı tur. Eki eldiń 3500 shaqyrym­dyq shekarasy bar jáne aýmaqtyq egemendikke qatysty daýly aımaqtary qarym-qatynasty shıelenistirgen.

1962 jyly Qytaı men Úndistan arasynda shekaralyq daýǵa baılanysty soǵys ta bolǵan. Uzaqqa sozylmaǵanymen, taraptardyń qarym- qatynasyna úlken daq qaldyrdy. Bitpegen jara 2020 jyldyń maýsym aıynda taǵy ja­rylyp, Ladah aımaǵyndaǵy Galvan ańǵarynda qytaılyq jáne úndistandyq sarbazdar qaqty­ǵysty. Nátıjesinde eki jaqtan keminde 24 sarbaz qaza tapty. Kelissózderden keıin eki jaqta áskerlerin keri qaıtardy, biraq áskerı ańdysý uzaq ýaqytqa deıin qalyp qoıdy. Al byltyr jeltoqsanda Gımalaıdyń shyǵysyn­daǵy shekarada qytaı-úndi sarbazdary taǵy da qaqtyǵysty. Adam ólimi jaıynda naqty aqpa­rat taratylmady, biraq kisi ólimi bolǵanyn beıresmı aqparat kózderi habarlady.

Delı men Beıjiń de, syrt el sarapshyla­ry da shekara aımaǵynda beıbitshilik pen ty­nyshtyq ornamaı turyp, Úndistan men Qytaı qarym-qatynasyn qalypqa keltirý qıyn ekenin moıyndaıdy. Biraq ishki-syrtqy sebep­terge baılanysty eki el de shekara bólinisinde bir-birine jol bergisi joq. Jaqynda Qytaı SİM jetekshisi bolyp qaıta taǵaıyndalǵan Ýań I Qytaı jáne Úndistan basshylary Shı Jińpiń (Sı Szınpın) men Narendra Modı ortasynda eki jaqty qarym-qatynasty retteý boıynsha «mańyzdy konsensýsqa» qol jetkiz­geni týraly málimdegen. Áńgime byltyr qara­shada Shı men Modıdiń Balıdegi kezdesýi týra­synda aıtylǵan. Alaıda, Úndistan SİM ókili Arındam Bagchı konsensýsqa kelgeni týraly málimetti teristedi. Munyń ózi taraptardyń pikir alshaqtyǵyn kórsetetindeı.

Tarıhı tereń qaıshylyqqa ıe Qytaı men Úndistan biz múshe bolyp otyrǵan SHYU mú­shesi. Bıyl kóktemde Delı men Beıjiń eki eldiń qarym-qatynasyn uıym ishinde retteýge yńǵaı tanytqan. Biraq bul oraıda naqty qa­dam jasalǵan joq. Qazirgi jaǵdaıdan qaraǵan­da Beıjiń Úndistanmen yntymaqtastyqty damytyp, eki el qarym-qatynasyn retke keltirýge kóbirek múddeli. Bul Qytaı tarapy­nan jasalyp jatqan qulshynystardan da baıqalady. Eki elmen jekelegen jáne kópjaq­ty baılanysymyzdyń artýy úndi-qytaı qaty­nasyn udaıy qadaǵalaýǵa ıtermeleıdi. Tipti, aldaǵy ýaqytta úndi-qytaı qatynasynyń bizdiń aımaq úshin de mańyzdylyǵy artýy múmkin.

«Almaty-akshamý», №91,  1 tamyz, 2023 jyl