Kelesi jyly Moldovada kezekti prezıdent saılaýy ótedi. Memleket basshysy Maııa Sandý ekinshi merzimge saılanýǵa múddeli. Alaıda, opozısıa oǵan óz maqsatyna jetýge múmkindik bermeýi múmkin.
Qazir Moldovada 3 negizgi saıası kúsh bar. Olar Maııa Sandý men onyń jaqtastary, eks-prezıdent Igor Dodon jáne olıgarh Ilan Shor. Maııa eldi Eýropaǵa bet burýǵa úgittese, Ilan Reseı jáne TMD elderimen ıntegrasıany qoldaıdy. Igor Dodon sońǵy kezderi bıliktiń eýropalyq baǵytyn synaı bastady. Soǵan qaraǵanda negizgi doda Sandý men Dodon arasynda bolatyn túri bar.
SAIASI BÁIGE QYZA TÚSTİ
Maııa Sandý Moldovanyń 6-prezıdenti. Oǵan deıin bul qyzmetti Mırcha Snegýr, Pótr Lýchınskıı, Vladımır Voronın, Nıkolaı Tımoftı, Igor Dodon atqarǵan. El 2009–2012 jyldary tereń saıası daǵdarysty basynan ótkizdi. Osy aralyqta 3 birdeı prezıdent el basqardy.
Qandaı saıası rejım bolmasyn bárinde bir qatyp qalǵan ereje bar. Ol bılikke talas. Meıli ol demokratıa, avtorıtarızm, tipti totalıtarızm bolsyn. Sarapshylar ózge eldegi saıası jaǵdaıdy syrttaı baqylaıtyn bolsa, osy bir erejege arqa súıegeni jón. Moldovadaǵy 2024 jyly ótetin saılaý aldyndaǵy negizgi saıası oıynshylar arasynda bılikke talas kúsheıdi. Oǵan bılik pen opozısıanyń áreketteri dálel.
Sandýdyń saıasattaǵy jolyn ashqan eks-prezıdent Nıkolaı Tımoftı. Ol 2012 jyly 24 shildede Maııany Bilim mınıstri etip taǵaıyndaıdy. Sonymen qatar, bul sheshim eldiń eýroıntegrasıaǵa bet burýyna ózi bilmese de aq batasyn berdi.
Maııa Sandý eks-prezıdenttiń bastaǵan sara jolyn jalǵastyrýda. Basty maqsat – EO múshesi bolý. Eýroıntegrasıalyq kózqarastar eks-prezıdenttiń tusynda kúsheıdi. 2014 jyly alǵash ret EO-pen yntymaqtastyq týraly kelisimge kelýge umtyldy. Sol jyly Máskeý Moldovanyń keıbir taýarlarynyń ımportyna shekteý qoıdy. Jemis- jıdekterge, konservilengen taýarlar men vınoǵa embargo jarıalandy. Bul onsyz da álsiz ekonomıkaǵa aýyr soqqy boldy. Sondyqtan 2016 jyly saılaýda Igor Dodon jeńiske jetti.
Eýropalyq baǵyttyń álsireýine bank sektoryndaǵy jemqorlyq ta áser etti. Olıgarh Ilan Shormen birge eýropalyq ıntegrasıany qoldaıtyn Lıberal-demokratıalyq partıanyń negizin qalaýshy, ári eks premer-mınıstr Vlad Fılat ta iri qarjylyq daýǵa ilikken.
Oǵan qarsy olıgarh Ilan Shor áreket etýde. Ol «SHOR» partıasynyń tóraǵasy. 2015–2019 jyldary Orheı qalasynyń prımary (ákim) bolǵan. Ol jalpy saıası júıege yńǵaısyz saıasatker bolǵan. 2017 jyldan bastap oǵan qarsy qylmystyq ister qozǵalǵan. 21 maýsymda eldiń bank júıesinen qarjy jymqyrdy degen aıyppen ony Kıshınev soty 7 jyl 6 aıǵa bas bostandyǵynan aıyrý týraly úkim shyǵarady. Odan soń 2020 jyly 26 maýsymda oǵan qarsy halyqaralyq izdeý jarıalandy.
Byltyrdan beri Ilan Shordyń jaqtaýshylary saıası belsendilikti bastady. Jer-jerde kishigirim narazylyqtar ótýde. Olar bıliktiń sheshimderine narazylyq bildirip keledi. Bıyl 13 sáýirde bank isi boıynsha apelásıalyq sot ótip, ony syrttaı 15 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrady. Sebebi, qazir ol Izraılde ómir súredi. Bul jaǵdaı bılikke qarsy narazylyqty odan saıyn kúsheıtti. 21 mamyrda Belsah, Orheı jáne Komrat qalalarynda «Shor» partıasynyń bassh y l y ǵ y m e n ú k i m e t ke q a r s y mıtıńter ótedi. Narazylar bılikti synap, syrtqy saıasatty aıqyndaıtyn referendým ótkizýdi kózdeıtin deklarasıany bekitti.
Narazylyq aksıalaryn ótkizý oryndaryn tańdaýdyń da saıası sebebi bar. Ilan Shor Orheıde biraz jyl basshy bolǵan. Sondyqtan ony qoldaıtyn azamattardyń bolýy túsinikti. Al Belsah eldiń astanasy Kıshınevten keıingi iri qala. Bizdiń Almaty sıaqty. Saıası belsendi azamattar kóp. Al Komrat qalasyndaǵy belsendilik Sandý bıligine basty táýekel. Sebebi, ol avtonomıa bolyp tabylatyn Ǵaǵaýzıanyń astanasy.
Prezıdent pen Ǵaǵaýzıa basshylyǵy arasyndaǵy daý byltyr bastalǵan. Al bıyl Ǵaǵaýzıa bashkany Irına Vlah Maııa Sandýǵa qarsy synı málimdemelerdi údetti. Bılik 21 mamyrda Ilan Shormen bir ýaqytta eýroıntegrasıany qoldap, iri qalalarda mıtıń uıymdastyrýdy josparlaǵan. Ol jospary iske de asty. Alaıda, oǵan Irına Vlah qarsy boldy. Onyń aıtýynsha, mıtıń ótkizýdiń qajeti joq. Sebebi, Moldova EO-qa úmitker retinde tirkelip qoıǵan.
EÝROPALYQ BAǴYTTYŃ SALMAǴY BASYM
Bıyl sáýirde Igor Dodon Sosıalıster partıasynyń basshylyǵyna qaıta oraldy. Sondaı-aq, sońǵy ýaqyttary bıliktiń sheshimderine jıi syn aıta bastady. Ásirese, ol Reseımen qarym-qatynasty túzeýge múddeli. Bul jaǵynan Ilan Shormen pozısıasy uqsas. Alaıda, ekeýi bir koalısıa qurmaıtyn syńaıly. Sebebi, Dodon «Shor» partıasy ózine jaqtastardy las saıası tehnologıalardy qoldanyp jınaýda dep málimdeme jasaǵan.
Saıası arenaǵa «Moldovanyń Demokratıalyq partıasy» da qaıta oralýy múmkin. Olar 2019 jylǵa deıin parlamentte basym daýysqa ıe bolǵan. Sol kezde olıgarh Vladımır Plahotnúk partıanyń tóraǵasy edi.
Moldovanyń parlamenti 101 depýtattan turady. Olar 4 jylǵa saılanady. «Moldovanyń Demokratıalyq partıasy» IX shaqyrylymda parlamentte negizgi saıası kúshke aınaldy. Alaıda, 2017 jyly ǵana tolyq saıası kúshke ıe boldy. Vladımır Plahotnúktiń ústinen qylmystyq is qozǵalyp, partıasynyń bedeli túse bastaǵan.
Ótken jyly qarashada partıanyń ataýy ózgerdi. Endi olar Sosıal-demokratıalyq eýropalyq partıa dep atala bastady. Ataýy aıtyp turǵandaı, olar eýropalyq ıntergasıaǵa baǵyttalǵan saıası kúsh. Olar osylaısha 2025 jyly parlament saılaýyna daıyndyqty bastap ketti. Sondyqtan parlamentte oryn alý maqsatynda Maııa Sandýdy qoldaýy múmkin.
Saılaýǵa basty úmitkerler Maııa Sandý men Igor Dodon bolǵanymen, qazirgi prezıdent ekinshi ret jeńiske jetetin syńaıly. Dodon jeńgenniń ózinde onyń bastamalaryna Sandýdyń «Áreket pen nıettilik» partıasy qarsylyq kórsetedi. Sebebi 101 orynnyń 63-i osy partıaǵa tıesili. Sondyqtan ol prezıdenttikke úmitker retinde ózin usynsa da, basty maqsaty bul emes, kelesi parlament saılaýyna daıyndyq.
«Almaty-akshamý», №91, 1 tamyz, 2023 jyl