2022 jyly Memleketimiz ádilettilik jolyna tarıhı betburys jasady. Alda Ádiletti Jańa Qazaqstandy qurý maqsaty turdy. Memleket pen qarapaıym halyq úshin asa mańyzdy bul ıdeıanyń bastaýynda – Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev boldy. Ádiletti memleket qurý – Jańa Qazaqstandy damytýdyń strategıalyq maqsaty retinde – búgingi zań júıesi halyq pen bıliktiń ustanymdaryn ortaq sheshimder qabyldaýǵa negiz qalap berdi.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń jaqynda Qazaqstan halqyna Joldaýynda elimizdegi ekonomıkalyq ózgeristerden bastap, qoǵam ómirindegi ádilettilik ornyqtyrý negizindegi jalpyulttyq sıpattaǵy máselelerdi qamtyǵan.
Prezıdenttiń bıylǵy Joldaýyn muqıat tyńdadym. Joldaý asa mańyzdy, ózekti máselelerdi qamtyǵan. Aıtylǵan máselelerdi qoǵamnyń jyly qabyldaǵany anyq ańǵaryldy. Joldaýda aıtylǵan sharalar úlken múmkindikterge jol ashady dep oılaımyn. Aıtylǵan sóz, berilgen tapsyrmalar eldiń bolashaǵyna, ekonomıkasyna, bilim men óndiris salasy áleýetiniń artýyna, jastardy qoldaýǵa jáne áleýmettik máselerdi sheshýge baǵyttalǵany kórinis tapty. Onyń endigi barlyq sharttarynyń oryndalýyna aldymen ádildik pen adaldyq kerek.
Ádil memleket – ádiletti ekonomıka – ádil qoǵam – ózara baılanysty osy negizgi úsh tujyrym onyń úshtaǵany desek te bolady. Osy atalǵan úsh postýlat úlken maqsatqa jetkizetin maqsatqa ıe.
Jeke óz basym uzaq jyldar boıy zań salasynda jaýapty qyzmet atqarǵandyqtan, tabıǵatyma bir taban jaqyn sala týraly aıtylǵan adaldyq sózderine rıza boldym. Dál búgin bizge qoǵam men bılik arasyndaǵy pátýa, kelisim men úılesim, ózara senim men syılastyq kerek. Ár adam óz ornyn bilgeni shart. Bul týraly Konfýsıı: «Ár adam óz isin atqara bilsin. Bıleýshi el bılesin, jumysshy eńbek etsin, áke – áke, bala – bala ornynda bolsyn. Turmystyń osy qarapaıym qaǵıdasy buzylsa, memleket ishten irıdi. Ómirdiń sıqy qashady, syılastyq joıylady, el ishin alaýyzdyq pen ótirik-ósek jaılaıdy. Úlken órt kishkene shaqpaq tastan shyqqan ushqynnan bastalady», -deıdi. Ras, aıtylǵan sóz.
Qazaqstan Prezıdenti «Ádiletti Qazaqstan» men «Adal azamat» sıaqty uǵymdardyń bizdiń qoǵamymyzda basymdyq tanytýy tıis ekenin ataı kelip, jastar arasynda kreatıvtilik, mobıldik ashyq suhbatqa daıyndyq sıaqty qasıetterdiń keńinen taratylýyna nazar aýdarýy óte quptarlyq shara bolyp otyr. Sebebi, demokratıalyq ashyq kórinistiń aıshyqtala túsýi qazirgi kezeńde óte mańyzdy. Biz «Ádiletti Qazaqstan» men «Adal azamat» uǵymdaryn erekshe qundylyqtar retinde dáriptep qana órkenıetti elder qataryna qosyla alamyz.
Elimizde zań ústemdigi ornap, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúrestiń naqty júıesi paıda bolyp, azamattardyń konstıtýsıalyq quqyqtary saqtalǵanda ǵana biz barlyq salada ilgeri basamyz. Bul elimizdegi saıası jańǵyrýdyń da basy bolmaq. Sondyqtan ol ártúrli qyzmet túrlerimen aınalysatyn sýbektilermen men qarapaıym azamattar ımıjine de salmaq salmaýy tıis. Eger bul talap buzylsa, memlekettik júıeniń barlyq ınstıtýttaryna degen senimdi joǵaltady. Másele osynda jatyr.
Ataqqa baı bolǵannan, abyroıǵa saı bolǵan abzal. Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, qoǵamnyń tirligine keńirek aralasqan soń, qalyń jurttyń tynys-tirshiligin tereń sezinesiń, aq pen qaranyń aıyrmasyn aıqyn ańǵarasyń. Kópke topyraq shashqymyz joq, biraq kóńilińdi qulazytatyn sátter bolyp jatady. Qazir qyzmetke ornalasý qıamettiń qıameti, bireýdi bireý jaǵalap, aldyna salyp júredi. Toqpaǵy myqtylar kıiz qazyqty tasqa da kirgizedi. Bireýge bireý syılastyqtan góri, kiriptarlyqtyń qaryz qamytyn kıgizedi.
Basshy ataný úshin ǵana jumysqa kirseń, basshydaı jumys isteı almaısyń. Óz býyńa óziń pisip, jarylqaýshyńa jaltaqtaýmen, ne adal, ne ádil bola almaı kún keshesiń. Áńgime ádildik, adaldyq bolyp qaldy ǵoı, bir mysal aıta keteıik.
Birde Túrkıa Respýblıkasynyń negizin qalaǵan Ata Túrikke bir keıýana kelip: – Men Sizdiń Solonıkedegi kórshińizbin. Ózińiz kishkentaı kezinde talaı jetektegen meniń sol balamnyń mamandyǵy temirjolshy. Soǵan jasaǵan qaıyrymyńyz retinde temirjolǵa qyzmetke ornalasýyna járdem etseńiz, jaqsy bolar edi, depti. Sonda prezıdent oǵan: – Shesheı, temir jol beketiniń basshysyna baryp, meni jiberdi, dep aıtarsyz, dep kóńilin kóterip jiberipti. Arada biraz ýaqyt ótkesin, álgi keıýana prezıdentke qaıta kelip, balasyn qyzmetke qabyldamaǵanyn aıtyp shaǵymdanypty. Sonda Ata Túrik – meni aıtsańyz da qabyldamady ma, ma dep tańdanypty. Iá, Sizdi aıtsam da, qabyldamady. Buǵan rıza bolǵan prezıdent: – Ýa, Alla, meniń kóksegen armanym da osy edi, dep qol shapalaqtap jiberipti. Aqyry ádil memleket qurýǵa bet alyppyz ǵoı, dep óz-ózine tańdanypty. Bul da joǵaryda aıtqanymdaı, memlekettik júıeniń ımıjin saqtaýdyń zaıyrly bir mysaly.
Qazirgi kúrdeli jahandyq geosaıası ózgerister memleketimizdiń qurylymdyq irgetasy saıası basqarý salasyn jańǵyrtý, ekonomıkalyq qaıta qurýdy talap etip otyr. Bul – jurtshylyqqa ortaq múdde. Prezıdent budan burynǵy Joldaýyn keleshektegi is-áreketter strategıasyna negizdep, Prezıdent janynan Adam quqyqtaryn qorǵaý jónindegi ýákil ınstıtýtynyń qurylatyndyǵy jónindegi málimdemesinen bastaǵan-dy. Ol qabyldanǵan túrli salalardaǵy zań normalarynyń saqtalýyna baqylaý ornatý jáne árbir azamattyń quqyǵy men erkin qorǵaý qajettiligin qoǵam tártibine qoıǵan-dy. Prezıdent óz Joldaýynda: «Adam quqyǵyn qorǵaý salasynda mańyzdy qadamdar jasaldy. Ádildikti jáne zań ústemdigin ornatý úshin aýqymdy jumys júrgizilip jatyr. Sheshim qabyldaý úderisine azamattardyń qatysý múmkindigi artty. Qoǵamnyń saıası mádenıeti múlde jańa sıpatqa ıe boldy» dedi. Osylaı jasaý arqyly memleket qoǵam ıgiliginiń joǵary dengeıin kepildendirip, halyqtyń senimi men kóńil-kúı aýanyn tynyshtandyrdy. Osyǵan saı, ózgerister de jasaldy. Bul Joldaýda memlekettik basqarý isin qaıta jańǵyrtý, mobılızasıalyq is-qımyl áreketine kóshý týraly batyl qadamdarǵa barýǵa jol berilip otyr. Oǵan alǵashqy faktor retinde – ortalyqsyzdandyrýǵa qajetti saıası qadamdy aıtýǵa bolady. Ekinshi faktor – adamı qarym-qatynas faktorynyń damýy. Úshinshi faktor – ekonomıkalyq, shıkizat, sý resýrstaryna baǵyttalyp otyr. Eń bastysy, jergilikti atqarýshy organdardyń halyqpen birlesip jumys isteýine erkindik berilýi. Teorıalyq turǵydan alǵanda syrttaı bári durys sıaqty kórinedi. Biraq bári olaı emes. Qoǵam damýyna jany ashıtyn adam bostan-bos qarap otyra almaıdy. El ishinde kóp bolamyz, ilgerileýdi de, kemshilikti de kórip qalamyz. Sondaǵy oıymyz, jalpy, aýyldyń máselesin aýdan nemese oblys ákimi sheshpeýi tıis, ony sol aýyldyń ákimi sheshýi qajet. Memleket basshysy osy máseleni endi jergilikti oryndarǵa berip otyr. Shyn máninde jergilikti ózin-ózi basqarý ınstıtýttarynyń qol-aıaǵyn uzartyp, olardyń ókilettiligin arttyrý memlekettik basqarý ınstıtýtyn demokratıalandyrý kópten suralyp keldi. Prezıdent osy Joldaýynda osy kemshiliktiń bárin joıýǵa usynys tastady. Bul jerdegi kedergi bar másele – búrokratıalyq jaıbasarlyqta bolyp tur. Osyǵan baılanysty Prezıdent: «Búrokratıa men sózbuıdaǵa salynbaı, Prezıdent Ákimshiligine jaltaqtamaı, ekonomıkany derbes basqarýdyń barlyq ádis-tásilderin qolynda ustaýǵa tıis...
Memlekettik apparatty búrokratıadan aryltý jolyndaǵy júıeli jumys jalǵasa beredi. Memlekettik josparlaý júıesin túbegeıli ózgertý qajet. Bizge onyń meılinshe shaǵyn jáne qolaıly bolǵany mańyzdy. Sondaı-aq, tapsyrmalardyń oryndalýyn baqylaý jáne baǵalaý jumysyn da qaıta qaraýymyz kerek. Bul – jurtshylyqtyń suranysy. Basqasha aıtqanda, qazirgi qoǵamda jańa ádis-tásilderge, jańa ıdeıalarǵa, jańa kadrlarǵa degen suranys asa joǵary. Sondyqtan saıası memlekettik qyzmetshilerdiń rezervi qurylady, sonyń arqasynda «qosymsha kadrlar toby» qalyptasady» dedi. Odan artyq ne aıtýǵa bolady?
Elimiz adamzattyń órkenıettik damýynyń birden-bir sara joly – demokratıalyq saıası júıege baǵyt ustandy. Munyń ózi osyǵan deıin áleýmetke qyzmet atqaryp kelgen saıası, ekonomıkalyq, rýhanı salalarda túbegeıli ózgerister jasaýdy qajet etip otyr. Ony halyq qazirdiń ózinde qoldap otyr.
Adamdardyń azamattyq qoǵamdy qalyptastyrýdaǵy negizgi maqsaty – óz menshikterin beıbit ári qaýipsiz paıdalanýǵa umtylýynan turady. Onyń negizgi quraly sol qoǵamda ornatylǵan zańnyń pármendiligi. Zańǵa – zań shyǵarýshy bılik pen quqyq qorǵaý organdarynyń ózderiniń baǵynýy qoǵamnyń árbir múshesin saqtaý men olardy ıgilik isterge bastaıtyny anyq. Halyqtyń ómiri men qazynasyna qatynasta despottyq bılik emes, dostyq ráýishtegi qatynas kerek. Búgingi kúni eshkim ózge adamǵa óziniń menshiginen aıyrýǵa artyq bılikti bere almaıdy jáne eshkim óziniń nemese ózge bireýdiń ústinen absolútti bılik júrgizýge jol bermeıdi. Sondaı-aq, óz ómirin nemese basqa adamnyń ómiri men múlkin aıyrý quqyǵyna ıe bola almaıdy. Osyndaı bolǵanda ǵana qoǵam saqtalady jáne ilgeri damıdy. Mundaı jaǵdaıda qoǵamnyń senimi boıynsha jumys atqaryp otyrǵan atqarýshy bılikke qoǵamnyń kez-kelgen múshesi baǵynady.
Táýelsiz Qazaqstan úshin órkenıetti elder qataryna ótý jolynda, ekonomıkalyq reformalarmen qatar, kóptegen saıası áleýmettik jáne rýhanı máselelerdi sheshý qajettigi týyndaýda. Dáıekti demokratıa men ashyq qoǵam qalyptaspaǵan jaǵdaıda órkenıetti naryqqa ótý de múmkin emes.
Adam quqyqtary – eń joǵary mádenı qundylyqtardyń biri. Sebebi, ol barlyq qoǵamdyq damý úrdisteriniń ortasyna tulǵany qoıady.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óz Joldaýynda aıryqsha toqtalǵan máseleleriniń biri – ádilettilik taqyryby boldy. Qoǵamymyzda oryn alyp otyrǵan keleńsizdik týraly aıtqan sózderi oıly boldy.
Prezıdent ol týraly: «Árıne, damý jolymyz árdaıym tep-tegis, dańǵyl bolmaıdy, eshkim syrttan kelip, Qazaqstandy kórkeıtip jibermeıdi. Ol úshin elimizdiń árbir azamaty zaman talabyna saı bolýǵa tıis. Jalpy, halqymyz osyndaı daǵdarys kezinde birtutas bolýy kerek. Basqa jol joq.
Ádiletti Qazaqstandy quramyz desek, saıası-ekonomıkalyq reforma jasaý jetkiliksiz. Eń bastysy, qoǵamdyq sana, azamattardyń nıeti ózgerýi kerek. Onsyz basqa jumystyń bári beker. Men bul týraly Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysynda naqty aıttym.
Ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý elimiz úshin aıryqsha mańyzdy. Árbir azamatymyz, ásirese, jastar eń jaqsy qasıetterdi boıyna sińirý qajet. Onyń bári birigip, birtutas qoǵamdyq qasıetke aınalady.
Árkim otanshyl, bilimpaz, eńbekqor, tártipti, adal, ádil, únemshil ári janashyr bolsa, alynbaıtyn asý joq. Abaıdyń «Tolyq adam» iliminen bastaý alatyn «Adal azamat» tujyrymdamasynyń túpki máni – osy.
Taǵy da qaıtalaımyn: Ádiletti Qazaqstan jáne Adal azamat uıymdary egiz qundylyq retinde árdaıym qatar júrýge tıis. Shyn máninde, adaldyq joq jerde eshqashan ádildik bolmaıdy.
Árbir adam isi men sózi bir jerden shyǵatyn Adal azamat bolsa, ádildik ornaıdy» -dedi. Uly tulǵalardyń ósıeti ǵajap. Aıtqan paıymdary san myńdaǵan urpaqqa azyq. Osyny saralaǵan hakim Abaı babamyzdyń: «Tolyq adam» ilimine kelip saıatyny anyq. Ol kemeldenýge bas qoıǵan qoǵamdy nurǵa bólep, teńdikte ustap turýdyń maıatnıgi.
Sana demekshi, bizdiń qoǵam damýdyń uzaq úderisinen ótti jáne qazirgi kezde ol órleý ústinde. Ár adamnyń replıkasıasynyń sezgishtik, gamologıalyq qurylymy adamnyń oıanýynyń nátıjesi bolyp tabylady. Demek, bul – adam aqylynyń oıanýynyń golografıalyq elementi. Konfýsıı iliminiń «tórt kitabynyń» biri Uly ilim «ónegeli tárbıe, otbasyn saqtaý, eldi jaqsy kúıde basqarý jáne álemde beıbitshilik ornatý» bolyp tabylǵan. Bizdiń Prezıdentimizdiń de barlyq bastamasy osyǵan saıady.
Qazir bizge saıası demokratıadan góri áleýmettik demokratıany kóbirek qoldaýǵa nazar aýdarý kerek bolyp tur. Prezıdent osyny kózdep otyr. Jurttyń bárine birdeı jaǵatyn zań joq, biraq oǵan baǵyný kerek. Azamattardyń shynaıy teńdigi zańdarǵa olardyń báriniń birdeı baǵynýynda jatyr.
Al áleýmettik demokratıanyń kóterer júgi aýyr. Adamdardy jaqsy sózben, maqtaý-marapattaýmen bir sát kóńilin kóterýge bolady. Alaıda, basynda baspanasy, turaqty jumysy bolmasa, ol túbi bir mazasyz kúıge túsetini anyq. Áleýmettik demokratıanyń basty prınsıpi – adamnyń ózi qalaǵan ortasynda eńbek etýi. Óziniń alǵan kásibı bilimine, óziniń ıntellıgenttik deńgeıine saı jumys isteý, eńbek etý, tabys tabý – bul demokratıanyń basty prınsıpi. Demek, áleýmettik demokratıa saıası demokratıadan bıik turýy osydan kórinedi. Ol úshin taǵy da uzaq ýaqyt saıası kataklızmderdi bastan ótkerýdiń qajeti joq.
Oı, usynys durys bolsa, oǵan úrkip qaraýdyń da qajeti joq. Elimizde saıası plúralızm bar. Tek másele ashyq, qoǵamǵa paıdasy tıetindeı bolýy kerek. Másele úndemegennen ólip jatyr. Bizde qalaı? Prezıdenttiń aldynda jaqsy jaqtaryn aıtyp, esebin sátti berýge boıymyz úırenip alǵan. Prezıdent endi oǵan tyıym salyp otyr.
Bizge eń birinshiden, jergilikti jerlerdiń ózin-ózi basqarý júıesin qalyptastyrý kerek. Ol – ázirge qoǵamdaǵy óte áljýaz býyn bolyp tur. Ol týraly joǵaryda aıttyq, biraq taǵy qaıtalaýymyzǵa týra kelip tur. Qoǵamdaǵy áleýmettik, gýmanıtarlyq ahýal da osy ortada naqty ornyqpaǵan. Uzaq ýaqyttar boıy tapjylmaı turalap qalǵan osy salaǵa Prezıdent Joldaýda basymdyq bergen.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev: «Bizdiń qaǵıdamyz barshaǵa málim: «Qýatty aımaqtar – qýatty Qazaqstan. Azamattarymyzdy tolǵandyrǵan naqty máseleler jergilikti deńgeıde sheshilýi tıis. Jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin nyǵaıtamyz. Aımaqtaǵy qordalanǵan máselelerdi sheshýge halyq belsene aralasatyn bolady» dep naqtylap aıtyp berdi.
Qoǵamdyq maquldaýy almaǵan zańdar zań bolyp tabylmaıdy. Qazaqstan Prezıdenti qoǵamdaǵy túrli áleýmettik toptarmen baılanys ornatatyn Ulttyq Quryltaı qurýda osyny meńzegen bolatyn. Bul bastama azamattyq qoǵam men bılik arasyndaǵy dıalogty kúsheıtetin naqty qadam. Sondyqtan oǵan halyq arasyndaǵy qabiletti, sanaly, parasatty azamattardy memleket múddesine tartý uıymdastyrylǵan.
Elimiz táýelsizdik alyp, álemdik deńgeıde tolyq tanyldy. İrgeli elderdiń qataryna qosylý – tek ekonomıkany túzeýdiń jemisi bolmasy anyq. Rýhanı ómiri jutań el órkenıettiń kóshine ilese alary kúmándi. Adamzat basynan keshirip otyrǵan jahandaný prosesine ártúrli kózqaras bar. Ony biri qoldasa, endi biri qarsy. Alaıda, moıyndaýǵa tıisti aqıqat – kez-kelgen mádenıettiń tomaǵa-tuıyq sheńber aıasynda sharyqtap damýy neǵaıbyl. Demek, órkenıet tabysyna ortaqtasýsyz alǵa jyljý múmkin emes. Bul – álemdik tájirıbe. Álem úlgi alatyn japon eli de osyndaı joldan ótken. Biraq japon halqy osy jolda bir qundylyqty esten shyǵarmady. Basqarý traktatyn bir formýla – jaýapkershilik júıesimen júrgizdi. Qoǵamǵa qyzmet etý azamattardyń basty isi bolýdan qalǵan kezde jáne olar oǵan jeke ózi emes, ámıandary arqyly qyzmet etýdi qalasa – memlekettiń qulaıtynyn esten shyǵarmady. Otanǵa degen súıispenshiliktiń sýynýy, jeke múddelerdiń úzdiksiz áreketinen bolatynyn bildi. Al oǵan jol berýge bolmas edi.
Memleket kóbine bılik basyndaǵy azamattaryna qarap, boı túzeıdi. Máselen, japondar óziniń dástúrli mádenıetinen sabaq úzbeı, úlken Japonıany qurdy. Bul – Japonıadaǵy saıası elıtanyń myqtylyǵyn kórsetti. Basqarý fýnksıasynda árbir japon azamaty óziniń ulttyq dástúri men saltyna qurmetpen qarap, ulttyq mádenıetin saqtaı bildi. Japondar «Eýropa bilimi, japon rýhy!» degen bir ǵana formýla sheńberinde damydy. Kúnshyǵys eli tehnıkalyq damýǵa den qoıa otyryp, dilin, tilin, rýhyn saqtap qaldy.
Qazaqstan Prezıdenti osy maqsatta: «Qazaqstan – bizdiń jalǵyz Otanymyz. Onyń irgesi berik, keregesi keń, tórt qubylasy túgel bolýy – óz qolymyzda. Babalardan mıras bolǵan ulan-ǵaıyr jerdi qorǵaý, ony órkendetý – bizdiń perzenttik paryzymyz.
Men elimizdiń árbir azamatyn osy qasıetti paryzǵa adal bolýǵa shaqyramyn.
Berekeli birligimizdi saqtap, tabandy eńbek etsek, Otanymyzdy kórkeıtip, urpaqqa damyǵan memleket retinde tabystasaq, babalar amanatyna adaldyq degen – osy!» - deýi naǵyz úndeý deýge bolady.