Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy búkil álem baqylap otyr.
Qazirgi Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy búkil álem baqylap otyr. Kópjyldyq janjaldy aýǵan halqy ózi sheshýi kerek. Aýǵanstandaǵy azamattyq soǵys resmı bılik basyna tálipterdiń kelýimen aıaqtaldy. Eldegi qarapaıym halyq tálipterden bas saýǵalap, jan-jaqqa qashyp jatyr. Endi aýǵan halqynyń jaǵdaı qandaı bolmaq? Radıkaldy toptyń kúsheıip, bir eldi basyp alýy, bılik basyna kelýi Orta Azıa elderine ǵana emes, jahandyq turǵyda qaýip tóndirmeı me? Osy syndy suraqtarǵa qatysty AQSH-tyń Qazaqstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Ýılám Mozer «Almaty» telearnasyna arnaıy suhbat berdi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz Almaty.tv-ge silteme jasap.
- Alǵashqy suraq Aýǵanstan jaǵdaıyna qatysty bolmaq. Aýǵanstan – dinı ekstremızm, esirtki taratý qaýpi jaǵynan Orta Azıadaǵy eń túıtkildi aımaq. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda Aýǵanstandaǵy jaǵdaı, jalpy álemdegi shıelenistiń ósýine baılanysty nazar aýdardy. Radıkaldy toptyń kúsheıip, bir eldi basyp alýy, bılik basyna kelýi Orta Azıa elderine ǵana emes, jahandyq turǵyda qaýip tóndirmeı me?
- Áıgerim, Aýǵanstandaǵy jaǵdaı meni de qatty alańdatady. Aýǵanstannyń jaǵdaıyn, onyń Qazaqstandaǵy, basqa elderdegi seriktesterimizge qalaı áser etetinin oılap ýaıymdaımyn. Sebebi biz Ortalyq Azıa elderiniń árqaısysymen qarym-qatynasymyzdy erekshe baǵalaımyz jáne ol elderdegi qaýipsizdik pen turaqtylyq myzǵymaıdy dep úmittenemiz.
Osy kúngi Aýǵanstanǵa baılanysty kózqarasymyzǵa toqtala keteıin. Biz Aýǵanstanda Talıbannyń bar ekenin moıyndaımyz. Degenmen olar Aýǵanstanda barshaǵa birdeı múmkindik beretin, búkil Aýǵanstan halqynyń paıdasyna qyzmet etetin úkimet qursa deımiz. Osy sebepti biz Birikken Ulttar Uıymyndaǵy seriktesterimizben birigip, 30 tamyz kúni Qaýipsizdik keńesiniń rezolúsıasyn qabyldadyq. Ol rezolúsıa Aýǵanstan úkimetin ınklúzıvti bolýǵa jáne Aýǵanstannyń terorıstik toptarǵa pana bolýyn toqtatýǵa shaqyrady. Osy tıptes sharalardyń arqasynda ǵana Aýǵanstan turaqty el quryp, Ortalyq Azıaǵa keri emes, oń áserin tıgize alady dep oılaımyz. Halyqaralyq seriktesterimizben birge biz Aýǵanstannan osyndaı sharalardy kútemiz jáne dıplomatıalyq baılanysymyzdy jalǵastyramyz.
- Biraq táliptermen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatý múmkin ekenine senesiz be?
- Men bylaı der edim, Áıgerim. Men kásibı dıplomatpyn. Dıplomat bolyp jumys istegenime 30 jyldan asty. Ári men úzbeı qarym-qatynasta bolýdyń mańyzy zor ekenine qashan da sengen adammyn. Qandaı da bir úkimetpen kelispeýshiliktiń bolǵany onymen baılanysty úzý kerek degen sóz emes. Taǵy bir qaıtalap aıtarym jáne buny erekshe basyp aıtý qajet, biz Aýǵanstan úkimetin, Talıbandy moıyndaýymyz múmkin, moıyndamaýymyz da múmkin. Degenmen dıplomatıalyq baılanysymyz toqtaıdy degen sóz emes. Sebebi bizdiń qazirgi ustanymymyz Talıbanmen kelissózdi jalǵastyrý, ásirese, osy kúni Qatarda ornalasqan Aýǵanstandaǵy dıplomatıalyq mısıamyz arqyly baılanysta bolý. Olar sol jerdegi Talıban ókilderimen baılanysta bolady jáne álemdegi basqa da alańdar arqyly olarmen kelissózdi toqtatpaımyz.
Jańa aıtqanymdaı, úkimetti moıyndamaý onymen baılanysty toqtatýmen para-par nárse emes. Onyń ústine, biz Aýǵanstan halqynyń bolashaǵy jarqyn bolsa dep tileımiz. Sondyqtan qarym-qatynasymyzdyń bolýy óte mańyzdy. Ýaqyt óte kele, Talıban úkimetimen baılanysymyz nátıjeli bolady dep úmittenemin jáne ol bárimiz kútip otyrǵan ınklúzıvti úkimet bolsa dep úmittenemin.
- Al, talıban rejımimen kelispeıtin, biraq elde qalǵan aýǵandar týraly ne deısiz?
- Talıbanmen kelissózdi toqtatpaýymyz kerek deýimniń sebebi de osy. Óıtkeni AQSH pen NATO ókilderi elden ketkennen keıin Aýǵanstan azamattarynyń erkin júrip-turýyna ruqsat berse deımiz. Iaǵnı Aýǵanstanda óz bolashaǵyn qura almaımyn deıtin adamdardyń ol elden ketýge múmkindigi bolýy kerek. Bul joldyń ashyq bolyp qalýy, bizdiń oıymyzsha, óte mańyzdy. Bul másele bizdiń Talıbanǵa qatysty strategıamyzdyń bir bóligi. Búgin áýejaıdyń komersıalyq áýe kompanıalary úshin qaıta ashylǵanyn estip qýandym. Sebebi áýejaıdyń komersıalyq áýe qatynasqa osylaı tez arada qaıta ashylýy úkimettiń álemmen baılanysty úzbeýge degen nıettiń bar ekenin bildiredi. Bizdiń endigi qalaýymyz – úkimettiń óz halqymen de durys qatynas ornatyp, kelip-ketýine kedergi jasamaýy.
- Aýǵanstannan alyp ketýin ótinip jatqandar óte kóp, jalpy AQSH Aýǵan bosqyndaryna esigin ashýǵa daıyn ba?
- Aýǵanstan azamattarynyń AQSH jerine kirýi bizdiń eldegi zań talaptaryna saı júzege asýy kerek. Biz Aýǵanstanda bolǵan jıyrma jylda bizben jumys istegen ondaǵan myń aýǵan azamatyna AQSH-qa barýǵa ruqsat berdik. Ol azamattar arnaıy ımıgrasıalyq vıza dep atalatyn vıza alýǵa quqyly. Aıtpaqshy, olardyń myńdaǵany osy kúni AQSH-qa baryp úlgerdi. Keıbiri basqa elderde vızasyn kútip otyr. Bul azamattarǵa eshteńe kedergi bolmaıdy. Budan bólek, saıası baspana suraýshylar toby bar, olar AQSH zańy boıynsha ol mártebege ıe bolý úshin qoıylatyn talaptarǵa saı bolýy tıis. Ol prosesti bir suhbat ishinde túsindirip shyǵý óte qıyn. Toq eteri osy – keıbir azamattar AQSH-qa kirýge ruqsat ala alady, biraq onyń barlyǵy zańǵa sáıkes júzege asady.
- Aýǵanstanda 20 jyl turyp, jergilikti halyqpen etene jaqyn aralasqan amerıkalyqtarǵa AQSH-qa oralýdyń ózi ońaıǵa soqpaǵanyn estigen edim, ras pa?
- Iá, ol ras. Aýǵanstan turǵyndaryna baýyr basyp qalǵan amerıkalyqtar bar. Olardyń AQSH-qa oralǵandaǵy kúıi týraly BAQ-ta kóp jazyldy. Alaıda mynany aıtyp ótken oryndy dep oılaımyn. Prezıdent Baıden 20 jylda biz Aýǵanstandaǵy maqsatymyzdy oryndadyq dep anyq aıtty. Biz onda Ál-Kaıda tobynan tónip turǵan terorıstik qaterdi joıý úshin bardyq. Osama ben Laden óltirilgennen keıin onda qalýymyzdyń túpki sebebi qalmap edi. AQSH áskeriniń ol jerden ketip, aýǵan halqynyń taǵdyryn óz qolyna tapsyratyn ýaqyt tipti ótip ketti. Aýǵan halqymen jaqyndasyp ketken amerıkalyqtardyń kúıin túsinemin, biraq Amerıka Qurama Shtattary óz strategıalyq maqsattaryn oılaýy kerek ekeni aıdan anyq. Eldegi strategıalyq maqsattaryn oryndaǵan bolsa, onda AQSH áskerlerin ustaýǵa eshqandaı negiz qalmady.
- Osydan 20 jyl buryn men 1-kýrs stýdenti edim, 2001 jyly qyrkúıekte bolǵan Nú-Iorktegi jaǵdaı áli kóz aldymyzda. Sol sátten bastaý alǵan lańkestikpen kúreske bıyl AQSH núkte qoıdy. Iaǵnı 20 jyl boıy aımaqta tártip ornatýdy maqsat tutqan NATO-nyń bul elden ketýi onyń óz mısıasyn oryndaı almaýy emes pe? Resmı ustanym qandaı?
- Meniń oıymsha, bul bizdiń strategıalyq maqsattarymyzdy qate túsingennen shyqqan tujyrym. Sebebi Amerıka Qurama Shtattarynyń strategıalyq maqsaty Aýǵanstandy qaıta qurý bolmady. Ol realısik maqsat bolmas ta edi. Bizdiń qamtamasyz etkimiz keletin nárse – Aýǵanstannyń terorızm oshaǵyna aınalmaýy. Biz aýǵan halqy sońǵy 20 jylda qol jetkizgen jetistikterin joǵaltyp almasa deımiz. Dıplomatıalyq qatynasty jalǵastyrǵymyz keletini de sol sebepten. Biraq, saıyp kelgende, Prezıdent Baıden Aýǵanstandaǵy shynaıy strategıalyq maqsatymyzdy táptishtep taldap berdi. Onyń basty tujyrymy, meniń oıymsha, kóp suraqqa jaýap beredi: biz alǵa qoıǵan maqsatymyzdy oryndadyq, endi aýǵan halqynyń ózi qalaıtyn qoǵamdy qurý úshin qajetinshe áreket etetin ýaqyty keldi.
Týra qazir bolashaqqa úńilý qıyn, eshkim qumalaq ashyp aıtyp bere almaıdy. Biraq meniń aıtarym – búgingi aýǵan halqy 20 jyldan burynǵy aýǵan halqynan bólek, 20 jyl buryn Talıbannyń qandaı bolǵany osy kúngi aýǵan jastarynyń esinde joq. Sondyqtan bul jolǵy jaǵdaı ózge bolady dep oılaımyn, qazirgi álemniń ózi de ózara tyǵyz baılanysta.
20 jyl buryn stýdent bolsańyz, esińizde shyǵar. Internet bar bolsa da, sapasy nashar bolǵan shyǵar dep oılaımyn. Men 1999 jyly Qazaqstannan ketkende, eldegi eń jyldam ınternet mende boldy. Sebebi maǵan ol kezde arnaıy telefon jelisin qosyp berip edi. Ol kez úshin onyń sapasy tamasha edi. Sonyń ózinde ol kezdegi aqparattyń taraý jyldamdyǵy bizdiń búgingi qolymyzda bar múmkindikterge jetpeıtini sózsiz.
Ol baılanys múmkindigi aýǵan halqynda da bar, sondyqtan aýǵan jastarynyń bolashaqqa degen kózqarasy da ózgerdi dep oılaımyn.
- Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylǵanyna 30 jyl toldy. Jaqynda ǵana Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń atyna AQSH Prezıdenti Djozef Baıdennen quttyqtaý hat kelip tústi. Osy Semeı polıgonyna núkte qoıǵan Elbasynyń rólin qalaı baǵalaısyz?
- Iá, men osynda elshi bolǵaly beri Elbasy Nazarbaevtyń 1991 jyly tamyz aıynda Semeı polıgonyn jabý týraly sheshiminiń qandaı batyl áreket bolǵanyn árdaıym aıtyp kelemin. Shynynda, bul qadam Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdy taratpaýda álemniń kóshbasshy elderi qataryna qosylatynyn sol kezde-aq kórsetti.
Qazaqstandy biz sol kezde ıadrolyq polıgon ınfraqurylymy men ıadrolyq qarýdan bas tartyp, ony joıý – beıbitshilikke aparatyn jol ekenin basqa elderdiń esine salatyn dabylshy retinde kórdik, áli de solaı qabyldaımyz. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń osy saladaǵy jetistikterine qarasaq, Qazaqstan, shynynda da, álemdik qaýipsizdik pen álemdegi beıbitshilik úshin kúreste erekshe orynǵa jetti.
- Bıyl Qazaqstannyń Táýelsizdigine 30 jyl tolyp otyr, sonymen qatar eki el arasyndaǵy dıplomatıalyq qarym-qatynas ornaǵanyna da 30 jyl. Eki el arasyndaǵy yntymaqtastyqta qaı baǵyttarǵa basymdyq beriledi?
- 30 jyl buryn jeltoqsan aıynda Krıstmas merekesinde prezıdent Djordj Býshtyń aıtqany bar: biz táýelsiz, egemendi jáne terıtorıasy derbes Qazaqstandy qoldaımyz. Sodan beri bizdiń ár jobamyz dál osy maqsatty kózdep keledi. Iaǵnı, Qazaqstannyń táýelsiz, egemendi, jáne terıtorıasy derbes bolýy. Máselen, Qazaqstanda tegin aǵylshyn kýrstaryn uıymdastyrǵandaǵy maqsatymyz – táýelsiz qazaqstandyqtardyń álemmen aralasýy, óziniń ereksheligimen eldi álemge tanytýy. Sonymen qatar, zań salasyndaǵy jobalarymyz – zaıyrly eldiń quqyqtyq jaǵynan myqty bolýy,nemese qorshaǵan ortaǵa arnalǵan baǵdarlamalarymyz Qazaqstannyń eń jaıly jer bolýyna qosqan úles dep bilemiz. Osyndaı jobalardyń barlyǵy Qazaqstannyń Táýelsizdigin nyǵaıtýǵa, egemendigin eselep, derbes el ekendigine kúsh salyp keledi. Iaǵnı, 30 jyl burynǵy alǵa qoıylǵan maqsat-mindet óz deńgeıinde oryndalyp keledi. Sondyqtan Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵyn jáne eki el arasyndaǵy 30 jyldyq mereıtoı da osy ustanymdy taǵy da nyqtaı túspek.
- Siz osyǵan deıin Qazaqstanda, Almatyda dıplomatıalyq mısıa boıynsha qyzmet etken edińiz. Araǵa biraz jyl salyp, Qazaqstanǵa elshi bolyp oraldyńyz. Keshegi Almaty men búgingi Almatynyń kelbetin salystyraıyqshy.
- Iá, árıne, men úshin tańqalarlyq aıyrmashylyq bar. Men sizge bir qyzyq aıtaıyn, men 1996-1999 qyzmet etken jyldary Almatyda meıramhana az edi, al qazir dámi til úıiretin, kelbeti kózdiń jaýyn alatyn meıramhanalardyń túr-túri bar. Qonaqúı sany da saýsaqpen sanarlyqtaı edi. Al, qazir Almaty kóshelerinde birinen biri ótken qonaqúıler, meıramhanalar kóp. Al, 90 jyldary da Almaty kóz tartarlyq bolatyn, degenmen kórneki jerler dál búgingideı emes edi. 2019 jyly sáýir aıynda Almatyǵa bir konferensıaǵa kelgen edim, sol kezde qaladaǵy ortalyq arbatta serýendedim, sol kezde baıqaǵanym, Almaty Eýropaǵa aınalǵan. Balalar oınap júr, turǵyndardyń júzderi jyly, qaladaǵy aýa raıy, osynyń bári Almaty qulpyrtyp turǵandaı. Sonymen qatar, 1996 jyldardan beri Almaty keńeıe túsken, al Almatynyń taýlaryna, árıne, súısinýden basqa aıtarym joq. Sondyqtan bul ár qazaqstandyq Almatyny maqtan tutýy kerek. Óıtkeni Ortalyq Azıanyń mádenı astanasy – Almaty der edim.
Almatynyń almasy qandaı? Qazir burynǵy aport joq dese de, almasynyń dámi erekshe. Meniń balalarymnyń balalyq shaǵy dál osy qalada ótti. 1996 jyldary balalarym 4, 6 jáne 8 jasta edi. Olar Shymbulaqta shańǵy tebýdi úırendi, búginde sol jyldardy saǵynyshpen eske alady. Jazda saıabaqta serýendep, qala syrtynda atqa minýshi edi. Jaqynda men Panfılov kóshesiniń boıymen qydyryp, sol jyldardy eske aldym. Biz tipti áıelimmen úılengen kúndi, mereıtoıdy qazan aıynda Qapshaǵaıda atap ótken edik. Almatyda bolǵan 3 jyldy ómirimizdiń keremet jarqyn shaqtary desem bolady.
- Jaqynda qala kúni, dál qazir bizdiń efır arqyly almatylyqtardy quttyqtasaq.
- Men Almatynyń búkil turǵyn jáne barsha qazaqstandyqty qala kúnimen quttyqtaımyn. Almaty – keremet qala, ár qazaqstandyq Almatyny maqtan tutýy kerek.