· Jan azyǵy
Ásem Erlanqyzy Almatydaǵy Amjilt Cyber Academy-da IT salasyna mamandanyp júr. Ol kitap oqyǵandy unatady. Jyldam oqý tehnıkasyn meńgergen Ásem, mınýtyna 3 myń sóz oqı alady. Aptasyna 7-8 kitapty erkin oqyp bitiretin ol, endi jylyna myń kitap oqýdy maqsat etýde. Ásem Erlanqyzymen áńgimemiz kitap oqýǵa qushtarlyq pen onyń mańyzy tóńireginde órbidi.
– Ásem, kitapqa qyzyǵýshylyǵyń qaı kezde, qalaı oıandy? Oǵan kim sebep boldy?
– Kitapqa qyzyǵýshylyǵym 11 synypta oqyp júrgende oıandy. Oǵan ustazym Nurbergen aǵaı sebepker boldy. Este saqtaý máselesi boıynsha sol kisiden kóp nárse úırendim. Ózimdi damyta bastaǵannan kitappen erekshe dos boldym. Qazir aıtsam kúlkili shyǵar. Biraq shyndyǵynda dostyqqa senbeıtin adamnyń birimin. «Dos», «dos» dep adamǵa táýeldi bolǵanymdy jasyrmaımyn. Kitappen syrlas bolǵanǵa deıin adamdarmen aralasyp júrgende shynaıylyqty kórmeıtinmin. Múmkin, kúızelis te boldy. Aınalamda qansha adam bolsa da, keı sátterde eshkim meniń ishki kúıimdi shyn máninde seze almaıdy. Al kitap – únsiz bolsa da meni tyńdaıtyn, menimen birge ýaıymdaıtyn, meni sógip te, jubatyp ta alatyn serigim sıaqty. Ol meniń oıymdy oqymasa da sol sáttegi kúıimdi dál tabady. Keıipkerlerdiń júrip ótken joly, avtordyń ishki tolǵanysy, bári ishki álemimmen úndesip ketedi. Sonysymen de kitap – men úshin erekshe, ózimdi jalǵyz túsinetin, eshqashan renjitpeıtin keńesshi. Alǵashqy oqyǵan kitabym – Berdibek Soqpaqpaevtyń «Balalyq shaqqa saıahaty». Osylaısha, kitap oqý boıynsha jarystarǵa, olımpıadalarǵa qatysyp, keremet avtorlardyń týyndylaryn oqyp shyqtym.
– Jyldam oqý tehnıkasynyń qupıasy nede? Ony meńgerýdiń ádis-tásili bar ma?
– Jyldam oqý tehnıkasynyń basty qupıasy – bul tek jyldam ǵana oqý emes, túsiný, zeıin qoıý, oqylǵan aqparattardy umytpaý. Adam jyldam oqı bastaǵanda mı avtomatty túrde kóbirek aqparatty óńdeýge beıimdeledi. Bul daǵdyny damytý úshin birneshe naqty tehnıka men ishki qupıany usynamyn. Mıdy sendirý qajet. Jyldam oqýdyń arnaıy jattyǵýlary bar. Mysaly, shýlte kestesi, pıramıda ádisi, mıdy jattyqtyratyn ádistemeler, vızýalızasıany damytý, oıdy basqarý jáne myqty dısıplına. Mıdy sendirý kerek degende, mysaly, aam óz-ózine, jyldam oqýdy arttyratyn jattyǵýlarǵa senbese, mı shyndyǵynda shektelip qalady. Maqsat belgisiz bolsa, oryndalmaıdy. Naqty maqsattarmen jumys jasaý mańyzdy. «Men osyndaı nátıjege qol jetkizemin, qolymnan keledi, jyldam oqý álemde bar, bir adamnyń jasaǵanyn ekinshi adam jasaı alady» degen sıaqty sózdermen jigerlendirip, mıdy tolyq sendirý kerek. Eger kitap oqýǵa shynaıy qyzyǵýshylyǵyńyz bolsa, jyldam oqýdy meńgerý ońaı.
– Mınýtyna 3 myń sóz oqý arqyly kúnine, aptasyna jáne aıyna neshe kitap oqısyń? Bul ádispen osy ýaqytqa deıin qansha kitap oqydyń?
– Men kólemdi bir kitapty eki-úsh saǵatta oqyp shyǵamyn. Osylaısha, kúnine bir kitap oqysam, bir aptada jeti-segiz kitap oqyp bitiremin. Negizinen, jaz aıynda bir túnniń ishinde, ıaǵnı 6 saǵatta toqtaýsyz 6 kitap oqyp shyqqanmyn. Men ózimdi shektemeımin. Qansha kitap oqyǵym kelse, sonsha kitapty tez oqyp tastaımyn. Ári Tonı Búzon, Karnello ádisterimen analız jasap, kitaptaǵy bilimdi ertesi kúni qoldanyp, ómirime engizemin.
Jyldam oqý boıynsha osy ýaqytqa deıin 350-400-ge jýyq kitap oqyp bitirdim. Kitap oqımyn degen adam oǵan árqashan ýaqyt taba alady. Men mınýtyna úsh myń sóz oqýǵa úsh aı úzdiksiz jattyǵý arqyly jáne ustazymnyń qoldaýymen jettim. Áli esimde, úıdegilerge «jyldam oqý kýrsyna qatysaıynshy» degende, «ol ne kerek, ony qaıtesiń» dep túsinbedi. Biraq maǵan ol sóz áser etpedi. Sebebi men kitap oqýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsindim. Áýelde «jyldam oqý múmkin emes qoı» degen syndy qorqynysh boldy... Mı shyndyǵynda kúsh túskenin qalamaıdy. Qorǵanys qyzmetimen barynsha qorǵanady. Biraq keıinnen jattyǵý jasaýdyń arqasynda mı kitap oqý arqyly demalatynyn túsindi. Eger ózime senbegenimde dál qazirgi bolmysymdy qalyptastyrmas edim. Ózimdi tanymaı, teris kózqaraspen álemdi basqa reńkte kórer edim. Qazirgi maqsatym – mınýtyna 5 myń, 10 myń sóz oqýǵa qol jetkizý.
– Oqyǵandaryńnyń ishinde ózińe erekshe áser qaldyrǵan kitaptardy jáne olardyń avtorlaryn ataı alasyń ba? Olar nesimen tartymdy boldy jáne ózińe sabaq bolardaı qandaı erekshe oı túıdiń?
– Maǵan erekshe áser qaldyrǵan – İ.Esenberlın, S.Muratbekov, M.Maǵaýın, Imam Hazalıdiń kitaptary, «Abaı joly» (M.Áýezov), «Qarǵyn» (D.Isabekov), «Kógildir kitap» (L.Heı) «Oılan da, baıy» (B.Treısı), «Ego-Dushpan» (D.Keho), «Qýyskeýde», «Ómirge ǵashyq bolý» (S.Kerimbaı), aıta bersem, óte kóp..Fantasıkalyq janrdaǵy kitaptardy zerttegenim bar. Qazir klasıkalyq janrǵa qyzyǵyp júrmin. Meniń áli oqysam degen kitaptarym óte kóp. Aldaǵy úlken maqsattarymnyń biri – bir jylda myń kitap oqý.
– Osy kitaptardyń arasynda ómirge bolmasa basqa birdeńege kózqarasyńdy ózgertken qandaı da bir shyǵarma týraly áńgimelep bere alasyń ba?
– Kitaptar mendegi máselelerdi anyq sıpattaıdy jáne ony sheshýdiń amalyn kórsetedi. Mysaly, «Qarǵyn» romany, bir jaǵynan, mahabbatty túsindirse, bir jaǵynan, ákelik, aǵalyq meıirimdi sezdirdi. «Qarǵyn» kitabyn oqyǵanǵa deıin otbasymmen aramyz birtúrli bolatyn. Men sol sátterde áke men aǵa mahabbatyna zárý edim. Ózimdegi qatelikti túsinip, aǵammen, ákemmen qarym-qatynasymdy túzedim. Kitaptardyń sondaı danalyǵyna tańǵalamyn, baǵalaımyn. Bilimsiz adam ár sózine saq bolýy kerek. Al bilimdiniń tiline toqtaý salmaı, erik berilýi tıis. «Bile-bilseń, bilimdiniń sózi jerge sebilgen sý sekildi. Sý aqsa, jer kógeredi, nyǵmet ónedi. Bilimsizdiń kóńili shóldiń qumy sekildi. Ózen sýyn ákep quısa da, túk ónbeıdi» deıdi Júsip Balasaǵun «Qutty bilikte».
«Arman adamnyń qanaty emes pe? Olaı bolsa, nege bizer jetken soń tátti qıalǵa berilýge, izgi maqsatty armandaýǵa ýaqyt tappaı qalamyz? Tipti bos arman, qurǵaq qıal dep áli de jas balasha armandaı alatyn jandardy mazaq etetin kezderimiz de bolady. Bir kezde adamǵa qanat jasap, aspanǵa ushyrýdy armandaǵan jandardy: «Esi aýysqan eken», – dep tirideı otqa tastap, órtegeni kónekóz tarıhqa jaqsy málim. Biraq tabıǵattyń búkilálemdik uly zańdaryn ashqandar sol «qıalı jandar, esi aýysqandar» ǵoı. Onda biz nege búgingi armanshyldarǵa mıyǵymyzdan kúlip qaraımyz? Qazirgi qolda bar nárseniń bári bir kezde tek adamdardyń qıalynda ǵana boldy emes pe?» deıdi Nemat Kelimbetov «Úmit úzgim kelmeıdi» atty shyǵarmasynda.
Mundaǵy aıtpaǵym, kúndelikti kúıbeńmen júre bermeı, jaqsyny kórýge, bilýge umtylǵanǵa, úırenýge tyrysqanǵa ne jetsin!
– Saǵan qaı janr kóbirek unaıdy jáne ne sebepti?
– Ádebı janrdaǵy kitaptar unaıdy. Sebebi ol adamnyń ishki álemine úńiledi. Ondaǵy ár sóılem jaı sóz emes, janǵa áser etetin ún sıaqty. Ádebıet shynaıylyqty betke aıtyp salmaıdy, ony názik ısharamen jetkizedi. Sol úshin de oqyǵan saıyn ár joly ózińdi tereńirek túsine bastaısyń.
Maǵan ádebı janrdyń unaıtyny – onda sezim bar, únsizdik bar, ishki arpalys bar. Ol suraq qoıýdan qoryqpaıdy. Ol maǵan álemdi emes, adamdy kórsetedi. Onyń keıipkerleri – ıdeal emes, naǵyz tiri adamdar. Sol shynaıylyq meni baýraıdy. Biraq barlyq janrdaǵy kitaptardy qatty oqyǵym keledi. Ádebı kitapty jan tynyshtyǵy úshin oqysam, qazirgi zaman talabyna saı kitapty tańdap oqımyn.
– Oqıtyn kitabyńdy qalaı tańdaısyń?
– Áýeli mazmunyna úıilemin. Betterine kóz jiberip ótemin. Eń qyzyǵy, ataýy oılandyryp, ózine tartyp turady. Better sanyna nazar aýdaramyn. Sony qansha ýaqytta bitire alatynyma mán berip, ekinshi kitabymdy basqa janrdan tańdap alyp oqımyn.
– Kitapty kóbine qandaı formatta oqyǵandy unatasyń? Elektrondy ma álde qaǵaz túrindegisin be?
– Kitapty kóbinese qaǵaz túrinde oqyǵandy unatamyn. Sezinip, avtordyń jetkizer oıyna úńilip, pikir talastyryp, keı tustaryn dál sol sátte ózime túrtip alamyn. Elektrondyq kitaptardy tek qatty oqyǵym kelgen kitaptar qolymda bolmaı, biraq shydamaı, oqyǵym kelgen sátte qoldanamyn. Kitabymdy úıge qaldyryp ketken jaǵdaıda, jolda júrgende elektrondy nusqasyn ashyp oqý maǵan óte yńǵaıly. Degenmen qaǵaz kitap kózge paıdaly ǵoı.
– Kitap oqý basqa sharýalaryńa, jumystaryńa kedergi bolmaı ma?
– Joq, Kitap aınalysatyn isterime, sabaǵyma múldem kedergi keldirmeıdi. Bes mınýttyń ózi maǵan kádimgideı jetkilikti. Kúndelikti tańerteń bir nemese jarty saǵatymdy kitap oqýǵa arnap qoıamyn. Sondaı-aq bos bolǵan sátterimde, josparlaǵan nársem erte bitip qoıǵan kezde oqý maǵan erekshe sezim syılaıdy. Oqyp jatqan kitabymdy saǵynyp, qaıtadan qolyma alýǵa
– Aýdıokitaptarǵa qalaı qaraısyń? Senińshe, ol da «kitap oqyǵan» bolyp eseptele me?
– Aýdıokitaptarǵa jaqsy kózqarastamyn. Eger kitap oqýǵa shynynda múmkindik bolmasa, mýzyka ornyna kitap tyńdaǵan keremet emes pe? Aýdıokitap tyńdaý da – men úshin kitap oqýdyń bir formasy. Tek únemi aýdıokitappen júrý degendi quptamaımyn. Óziń oqyǵan áldeqaıda qolaıly.
– Dál qazir qandaı kitap oqyp jatyrsyń?
– Qazir «Brıllıant Ledı» (E.Ábdiqadyr) men «Úmit úzgim kelmeıdi» (N.Kelimbetov) kitabyn oqyp jatyrmyn. Alda áli oqıtyn shyǵarmalarym óte kóp. Ózimdi qınap emes, naǵyz jannyń tynyshtyǵyn syılaıtyn kitap bolǵandyqtan oqımyn. Keńesim: kitap oqyńyzdar. Kitaptar da sizderdi kútedi. Otbasy, bala, meıirim, motıvasıa, qoldaý, tárbıeleý, barlyq máseleniń jaýaby – kitapta. Mıras Kesebaı aıtqandaı, «bir máseleń úshin úsh kitap oqýǵa tıissiń».
– Áńgimeńe rahmet, Ásem. Maqsatyńa jete berýińe tilektespiz.