Qazaq qyzdaryna kókpar tartý jat emes
Janýar ataýlynyń ishinde bolmysy bólek, sulýlyqtyń ıdealy sanalatyn minsiz jylqy túligin erekshe jaqsy kóremin. Qazanattyń qulaǵynda erkin oınap, quddy bir sol attyń ústinde týǵandaı erekshe úılese ketetin jandarǵa qyzyǵa qaraýdan eshqashan jalyqpaımyn. Qazir at sporty degen túsinik qalyptasqan. Qala mańynda atqa erkin otyrýdy úıretetin baǵasy qoljetimdi arnaıy klýbtar da kóbeıip keledi.
Jylqy – tórt túliktiń tóresi
Sońǵy kezderi áleýmettik jelige júktelgen sýret, beınelerden jyltyraǵan, qymbat, kez kelgenniń qoly jete bermeıtin nárse emes, barynsha qarapaıym dúnıelerdiń ótimdi bolyp júrgenin siz de baıqaǵan bolarsyz?! Iaǵnı qazir trendte – shynaıylyq.
At jalyn tartyp minip, sáıgúlikpen jeldeı esken shabandozdardyń beınejazbalary áleýmettik jelide jıi jarıalanyp júr. Ásirese, aýyldaǵy at baptaıtyn azamattar, kishkentaı balalar, tipti, jasósirim qyzdar at ústinde shaýyp bara jatqanyn rýhty ánmen jelige júkteıdi. Nátıjesinde qaralymy kóp, áserli, keremet dúnıe shyǵady. Jylqy malyn qolǵa úıretken alǵashqy jurt qazaq jerin meken etkenin eskersek, buǵan tańqalýdyń túk te keregi joq. Biraq tekti janýardyń qadirin túsinip, babyn taba bilgen jandarǵa, onyń ústine jastarǵa eriksiz tańdaı qaǵasyń. Atqa miný dástúriniń áli de saqtalǵanyna qýanasyń...
At ústindegi adýyndy oıyn
Qazaqta at sportyna jatatyn jarys túrleri kóp. Solardyń biri – bilektiler men taqymy myqtylarǵa ǵana tán – kókpar. Ulttyq at sporty synǵa túskende, bastysy – kúsh pen ádis ushtasý kerek. Kókparda jáı ǵana atqa minip, shaba bilý azdyq etedi. Kez kelgen adam attyń babyn taýyp, yńǵaıyn jaqsy bilse de, kókpar tartý múldem bólek nárse. Er-azamattyń kúshi men shydamy synalatyn kókparǵa qyzdardyń da atsalysqany durys pa? Kúni keshe jelige taraǵan, kóptiń yqylasyna bólengen, 5 jasynda atqa qonyp, 15-inde kókpar tartqan Altynaı esimdi kókparshy qyzdy kórgennen keıingi eń birinshi oıǵa oralǵan nárse – osy boldy.
Sýret massaget.kz saıtynan alyndy.
Degenmen, bul suraqqa qatysty pikirler ekige jarylyp jatyr. Jelige júktelgen beınejazbada oqyrmandardyń deni eshqandaı boıamasyz, shynaıylyq pen náziktik úılesim tapqan qazaq qyzyna tamsanyp, sáttilik tilep jazypty. Osylaısha shabandoz qyz kópshilikti tánti etti.
Birneshe aı buryn qala mańynda uıymdastyrylǵan kókparǵa barǵanymda, áńgime arasynda palýandardyń biri «qyz balanyń kókpar tartqany durys emes» dep kesip aıtqany bar. Halqymyzdyń esh jerde jazylmaǵan, dástúr men salt arqyly búginge jetken óz zańdylyqtary bar. Solardyń biri – qazaqtyń kókparǵa qyz balasyn qatystyrmaýy. Ulttyq sporttyń bul túri paıda bolǵaly kele jatqan úrdis áıel jynystyny kókparǵa aralastyrmaýynyń naqty sebebin áli kúnge túsine almadym. Asa qaýipti, eń ekstremaldy sport túrine jatatyndyqtan bolar dep topshyladym.
Osy oraıda «Qazaq jylqysynyń tarıhy» atty ensıklopedıaǵa tatıtyn kitaptyń avtory, 40 jylǵa jýyq ǵumyryn jylqynyń, qazaq pen jylqynyń baılanysyn zertteýge arnaǵan Ahmet Toqtabaıdyń da pikirin bile ketkendi jón kórdik.
Ahmet TOQTABAI, tarıh ǵylymynyń doktory, etnograf:
Qazaqta kókparshy qyzdar kóp bolǵan
Qazaq – kóshpendi halyqtardyń ishinde óz etnomádenıetin saqtaǵan eń iri halyq. Qazaq tarıhynda Altaı qazaqtarynyń arasynda kókpar tartqan qyzdar bolǵan. Oǵan tańqalýdyń qajeti joq. Kópshilikke kórsetip, jıi nasıhattaý kerek dep sanaımyn. Jazba derekterde HİH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń bas kezinde kókparshy qyzdar kezdesedi. Biraq jappaı tek qyzdar ǵana kókpar tartqan joq, árıne. Qyzdardyń kókpar tartqany, sol arqyly halyqtyń aldynda bedelge ıe bolǵany týraly áńgimeler bar. Sondyqtan qazaq qyzdarynyń kókpar tartqanyn joqqa shyǵara almaımyz.
Qazir de qazaq qyzdarynyń arasynan kókpar tartatyn qyzdar shyǵyp jatsa, oǵan tek qýaný kerek. Jaman nárse emes qoı. «Qazaq jylqysynyń tarıhy» degen kitabymdy jazarda 30 jyldaı zerttedim. Búkil Qazaqstandy, shetel qazaqtaryn araladym. Eldiń kez kelgen óńirinde kókparshy qyzdar jaıynda derekterdi jıi kezdestirdim. Qazaqta barymtashy qyzdar da bolǵan. Erazamattarmen qatar jaýdyń jylqysyn aıdaýǵa qatysqan. Qazir qyzdar ziltemir kóterip, aýyr atletıkamen de aınalysyp júr. Onyń qasynda kókpar tartý degen asa qıyn emes. Qyzdardyń attyń qulaǵynda erkin oınaýy – úlken óner. At sportynyń barlyq túri qyz balaǵa tán.
Fransýz ǵalymy V.Výaezenniń «er men áıel teńdigi kóshpendiler atqa mingende bastaldy» degen sózi bar. Ertede Eýropada, t.b. otyryqshy elderde atqa tek er-azamattar mindi. Al kóshpendilerde er men áıel atqa qatar mingen kezde olarda belgili bir dárejede teńdik qalyptasty.