Aqtalǵan senim, kórkeıgen elim

Biz, túrki halyqtary, áýel­ basta kók aspannyń as­tyn­da, qara jerdiń ústinde dara, ózimizshe ómir súrgen bo­la­tynbyz. Maldyń órisi, ta­bıǵattyń qubylysy, jyl maý­symynyń yńǵaıyna qarap, ulan-­ǵaıyr saharada kóship-qo­nyp júrip jerdi qorǵap, eldi asyrap ótken ekenbiz. Endi bir bóligimiz topyraqtyń qunary, sýdyń aǵysyna qarap, jerdi emip, dıqanshylyqpen shu­ǵyl­danyp otyraqshylyqqa den­ qo­ıyp­pyz. Egin egip, aǵash otyr­ǵyzyp, baqsha ósirip baǵ­ban­shylyqqa yqlas tanytyppyz. Meı­li qandaı kún týsa da, toǵy ashy­na aınalyp-tolǵanyp, bary joǵyna járdem berip, jesirin qańǵytpaı, jetimin jylatpaı, el­diktiń týyn bıik kóterip, be­rik dástúr, ulaǵatty salt-sana qa­lyptastyrǵan ekenbiz. Áne, sonaý este joq eski zamandardan beri eldigimizge syzat túspeı, eń­semiz bıik, irgemiz bútin bo­lyp kelipti. Sondyqtan da biz ejel­den erkin, tarıhtan beri táýelsiz edik.

Mine, bıyl «Táýelsizdikke 30 jyl» dep maqtanysh etip, már­tebe sanap, kók týymyzdy jel­biretip, alys kókjıekterge kóz tigip otyrmyz. Olaı bolsa, otyz jyldyń aldynda ne bolyp edi? Shyndyǵynda, otyz jyldyń al­dynda biz táýelsiz emes edik. Onda kimge bılendik? Kimge ılendik?

Altyn orda zamanynyń al­dy-artyna qarasaq, bizdiń túrki jurty, osynaý ólkeniń ıesi – qazaq halqynyń arǵy atalary Eýropa men Azıaǵa bılik júr­gizip, ústemdik qurypty. Ha­ny­nan qarashasyna deıin, mal­shysy men jalshysyna deıin azat halyq, armansyz jurt bo­­lypty. Tarıhtyń tarazysy bir­de ońǵa, birde solǵa aýyp oty­­rady eken. Qateleskender, bú­lingender, berekesi ketkender ishteı ydyraıdy, irip-shi­rıdi. Yntymaǵy jarasyp, qudi­rettenip, baǵy asqandar bas­qa­lardy sheńgeline alady, ta­qymyna basady. Osyndaı aýys-túıis kezeńderinde osynaý jer­diń ıesi bolǵan túrki jurtynan baq qaıtyp, bılik sýsypty. Basy jatqa baılanyp, moınyna quldyqtyń ajyrǵysy kıilipti. Sol­tústiktegi kórshilerdiń kóp­sip, kóterilýiniń nátıjesinde ba­balarymyzdyń amanat et­ken jeri jemirler men jendet­ter­diń jemtigine aınalyp, hal­qymyzdyń basyna qamyt sa­ly­nypty. Shyǵystaǵy Chyn jurty da kózqurty bolǵan, túgin tartsa maıy shyǵatyn ulan-baıtaq jerimizdi shyr aınal­dyrypty.

Ne kerek, biz úsh ǵasyr boıy­ basymyzdyń erkindiginen aıy­rylyp, hanymyz qara bolyp, halqymyz ala bolyp, aýyzdan birlik ketip, baq-dáýlet basqaǵa ótip, ómirimiz óksipti, jerimiz tilimdelipti. 1991 jyly eń áýeli Qudaıdyń qudiretimen, onan keıin úsh ǵasyr boıy tógilgen qan, aǵyzǵan kóz jasynyń bo­daýyna, óteýine Alla bizge táýel­­sizdikti syılady. Keńester oda­ǵynan bólinip shyqqan on bes respýblıkanyń qatarynda biz de keregemizdi kerip, júzimizdi qubylaǵa berip, týymyzdy jel­bi­retip, aǵaıyndy eljiretip je­ńis­ke jettik.

Amal ne, úsh ǵasyr boıy ba­ǵynyshtylyq pen baılaýǵa daǵdylanǵan túrki jurty, qazaq to­pyraǵyndaǵy toptasqan ha­lyq adymyn ashyp, qulashyn jazyp tez kóterile almady. Ási­rese, sanadaǵy buǵaýdy alyp tastap, alyptyń aıaq aly­syn jasaı almaı, jasyǵan kez­de­rimiz kóp boldy. Jan azat bol­maı, judyryqtaı jumylý qıyn, oı erkin bolmaı, ot bop mazdap janý mashaqat eken. Sóz bastaý qıyn ba, top bastaý qıyn ba, dep ekeýiniń ebin tabý da ońaıǵa soqqan joq. El ishi de ala-qula, ártúrli halyq, ár túrli dúnıetanym, ár alýan se­nim ortaq iske selkeý túsirip jú­risimizdi mandytpaǵan kezder bastan ótti. Áne, sondaı kezde el tizginin qolyna alǵan atqa miner azamattar attyń aıylyn tar­typ, tartpasyn bekitip, el senimi men halyq úmitin úki­lep ustap, mártshe qımyldap, pa­ra­satty sheshimder shyǵardy. Egemendigimizdi kózderiniń qara­shyǵyndaı qorǵap, erlerdi ju­myldyryp, erteńimiz úshin ese­lep eńbek etti.

Biz Elbasy Nursultan Nazar­baevtyń «Táýelsizdikti alý qan­daı qıyn bolsa, ony saqtap qalý onan da qıyn» degen dana sózin barynsha túsindik. Otyz jyl boıy Elbasymyz bir sát te baıyz taýyp otyrmady. Kúni búginge deıin qaıtsek memleket bolyp nyǵaıa túsemiz, qaıtsek, kúsh-qudiretimiz artady dep, on oılanyp, júz tolǵanyp keledi. Baıaǵy túrki jurtynyń kósemderi sekildi «túnde uıyqtamady, kún­diz kúlmedi». Elimizdiń ishi-syr­tyndaǵy halyqaralyq jaǵ­daı, Táýelsizdikke oral­ǵy bolatyn ishki-syrtqy kúsh­ter­diń kedergisinen qalaı aı­na­lyp ótemiz degen oı bir sát te alystaǵan emes. «Qazaq­stan-2050» baǵdarlamasy bo­ıynsha «Máńgi el» bolý ıdeıasymen irilenip kelemiz.

Osy otyz jylda sanap taýysqysyz, ulyly-kishili kóp­tegen ózgeris ómirge keldi. Kózimizge uryp turǵan basy ashyq jetistikterimizdi aıtar bolsam, mynadaı dep jipke tizer edim. Elbasy eń áýeli el ishin­degi birlik-yntymaqty ny­ǵaıtty. Tynysh qoǵam, beıbit el qurýdy júzege asyrdy. Bul jaǵynda ázirge deıin álemde esh balamasy joq «Qazaqstan halqy Assambleıasy» degen ja­ńa uıymdy quryp, ol ulttar men ulystardyń tatý-tátti ómir súrýiniń kepili boldy. El ishi tynysh bolǵan soń halyq sha­rýashylyǵymen alańsyz aınalysyp tirshilik etti. Syrt­tan ınvestısıa tartylyp, otan­dyq óndiristiń órkendeýine jol ashyldy. Sheteldikter tek ty­nysh, jaıly ólkelerge aqsha salady jáne onyń jemisin jeýdi oılaıdy. Sondaı shart-jaǵdaı Qazaqstanda da boldy. Mine, bul Assambleıa aqıqaty edi.

Memleket pen dinniń ara- jigi ajyratylyp, memleket «zaıyr­ly» etip belgilenip, azamat­tardyń dinge sený-senbeý er­kindigi ózine tapsyryldy. Islam dininiń musylmandar múf­tıaty men hrıstıandyq shir­keýlerdiń jumys tártibi, óz mindetteri aıqyndaldy. Osy­laısha, dinı alaýyzdyq pen eks­­tremıstik pıǵyldardyń joly kesildi. Eshbirimizdiń de dás­túrli dinimizdegi aqıqat jo­lymyzǵa shekteý qoıylǵan joq. Qaıta odan saıyn júıege túsip, rýhanıatymyz baıydy. Urpaq ımandy, ınabatty, nurly júrek bolyp eseıip, erjetip keledi.

Ǵylym-bilim jaǵy rettelip, mektep, kolej, joǵary oqý oryn­darynyń mindeti aıqyn­da­lyp, el boıynsha ǵylym-bi­limge mol qarjy bólindi. Tutas memlekette orta mektep mindetti aǵartýy júzege asty. Bilimdiler men daryndylardyń oqýyna barynsha múmkindik jasaldy. Óıtkeni damýdyń kilti – ǵylym men tehnıkada ekenin túsindik. Osy ozyq ıdeıalardyń jetegimen «Nazarbaev zıatkerlik mektep­teri» men «Nazarbaev Ýnıver­sıteti» ómirge kelip,«Bolashaq» baǵdarlamasy iske asyryldy.

Qazaqstannyń munaı-gaz­­ ón­dirisi barynsha jetil­di­rilip, memlekettik búd­je­ti­mizdiń qaınar kózi retinde álem­niń nazaryn ózine bur­dy. Shyǵystaǵy Qytaı, sol­tús­tiktegi Reseı, muhıttyń arǵy betindegi AQSH sekildi iri el­derdiń múddesi bizdiń Ota­ny­myzda toqaılasyp, ol táýel­sizdigimizdiń kepili retinde paı­da­ǵa jarady. Syrttan aqsha tar­tyldy, ishtegi halyqqa jumys oryndary ashyldy. Qarýly qaqtyǵystar men búlinip jatqan elderge tórelik aıtyp, tórden oryn berip, beıbitshiliktiń berekeli besigi bolyp, bitimge shaqyratyndaı halge jettik.

Ádebıet pen óner de damy­tyldy. Zattyq mádenıet pen rýhanı mádenıettiń birligi qalyptasyp, tán men jannyń azyǵy qatar qarastyryldy. Toqsan jyldyq tarıhy bar Qazaqstan Jazýshylar odaǵy dep atalatyn mán-mańyzy zor qoǵamdyq uıymnyń qyzmeti jandandyrylyp, aqyn-jazý­shy­lardyń shyǵarmalary kitap bo­lyp basylyp shyǵyp, oqyr­mandar qolyna jete bas­tady. Buqaralyq aqparat qural­dary da kópshiliktiń kún­delikti tirshiliginiń bir bólshegine aınaldy. El tynysy, memlekettiń aıaq alysy buqaralyq aqparat quraldarynan aınadaı kórinip turdy.

Aqyn-jazýshylardyń eń­bekteri memlekettik baǵ­dar­lama aıasynda kitap bo­lyp jaryq kórip, kórkem este­tı­kamyz úshin, memlekettik ıdeo­logıamyz úshin qaltqysyz qyz­met etti. Ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵy, Abaıdyń 175 jyl­dyǵy, Jambyldyń 175 jyl­dyǵy Elbasymyz ben Prezı­dentimizdiń tikeleı qamqor­lyǵymen keńinen atap ótilip, rýhanı jańǵyrýmen jalǵasyp jatyr. Osy bir úzdiksiz jalǵasyp jatqan jańarý úrdisi arqyly biz ózimizdi tereńirek tanýǵa, táýel­sizdigimizdi qasterleýge umtyldyq.

Óz basym Jazýshylar oda­ǵynda jarty ǵasyrdaı qyzmet isteý arqyly el ómiriniń bir tulǵasyna aınalyp, dáýirmen, qalamgerlermen tynystas bo­lyp kettim. Jazýshylar oda­ǵyn­da jaýapty jumys, laýa­zym­dy mindetter atqaryp, qa­lam arqyly halqyma qyzmet ettim. Uıǵyr ádebıeti keńesiniń tóraǵasy bola otyryp, kór­kem ádebıetke, halyqtar dos­ty­ǵyna, tatýlyqqa barymdy saldym. Qazaq pen uıǵyrdyń dostyǵyn nasıhattaǵan ondaǵan shyǵarmam óz qalamymnan týdy. Osy jyldar ishinde kóptegen kitaptarym jaryq kórip,ózge de ıgilikterge keneldim. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Pre­zıdenti – Elbasynyń mádenıet salasyndaǵy memlekettik stı­pendıasyn alyp kelemin. Elden shyqqan bir jazýshy retinde alǵysym sheksiz! Eńbekterim eki tilde qatar basylyp, qazaq pen uıǵyrdyń tól perzentine aınaldym. Kitaptarym týysqan qyrǵyz, ózbek, ázerbaıjan, saha, túrik, ýkraın tilderine, odan orysshaǵa aýdarylyp, kóp taralymmen oqyrmanǵa jetti.

Memleket bolǵan soń onyń halqy, ekonomıkasy, sharýa­shy­lyǵy, kásibi-násibimen qatar shekarasy bolady. Shekara jáne ony turaqtandyrý, qorǵaý óte mańyzdy. Osy otyz jyl ishinde qol jetkizgen úlken jeńis qazaq shekarasy ornyǵyp, aınalamyz daý-damaısyz berik qymtaldy. Ke­zinde alyp ımperıa – Keńes oda­ǵynyń ózi anyqtap, ba­syn asha almaı ketken el sheti she­gelenip, shebimizde ásker turdy. Qytaı, Reseı, Qyrǵyz, Ózbekstan, Túrikmen, Iran, Ázerbaıjan memleketterimen qurlyqtaǵy jáne sýdaǵy shekara hatqa túsip, kartamen pishilip, Elbasynyń qolymen tarıhqa amanat etilip tapsyryldy. Kórshilermen tatýlyqqa qol jetkizdik. Bul degen – úlken jeńis, asa mańyzdy jetistik.

El jańa ǵana táýelsizdigin alyp, oń-solyn áli bekitip úl­germeı turǵan sáttiń ózinde el ishiniń tepe-teńdigin qalyp­tastyryp, soltústik oblystarǵa kóz alartýdy bolǵyzbaý úshin strategıalyq sheshim qabyldap, Aqmolaǵa kóshtiń betin burý – óte tapqyrlyq, parasat pen aqyl-oıdyń jemisi. Astanamyz Nur-Sultan qalasy – memlekettik ıdeıanyń zattanǵan, jandanǵan týyndysy. Árıne, onyń avtory Nursultan Nazarbaev ekenin tarıh tanydy. Áne, sondyqtan da men ol týraly Elbasyny basty keıipker etip pesa jazyp, «Astana» degen atpen sahnaǵa shyǵardym. Ol Almatyda, Nur-Sultanda qoıyldy, jurttyń joǵary baǵasyn aldy.

Táýelsizdiktiń arǵy tarıhy men bergi tarıhyn kóz aldymyzǵa keltirgende osy sekildi mańyzdy máseleler jadymnan jyljyp ótedi. Kóńilim tolqyp, júregim shalqıdy. Biz uıǵyr halqy da osy táýelsiz eldiń jemisin birge jep, jeńisin birge kórip kelemiz. Ultymyz ósip, ul-qyzdarymyz bilim alyp, urpaǵymyz alańsyz baqytty ómir súrýde. Jurt dı­qanshylyǵy men kásipkerligin damytyp, ár kezde, ár jerde dańq tuǵyrynan oryn alýda. Mine, bul – táýelsizdiktiń ar­qasy, eldiktiń erteńine degen senim.

Qazaqstanda týyp-óskennen keıin, bala kezimnen bastap aldymdaǵy aǵa býyn jazýshylar men zamandas qalamgerlerdi kórip, bilip, qatar júrdik. Ataqty klasıkterdiń aldynan óttik, tálimin aldyq, ónegesinen úırendik. M.Áýezov, S.Muqanov, Ǵ.Músirepov, Ǵ.Mustafın, Á.Nur­shaıyqov, Z.Qabdolov, Z.Sa­madı, H.Abdýlın aǵa­la­rym­­men pikirles bolyp, ta­laı shyǵarmashylyq kezde­sý­lerde ortaq iske aqyl qos­tyq, ju­dyryqtaı jumyldyq. Ja­zý­shy­lar odaǵynyń bir basshysy retinde shyǵarmashylyqqa úle­simdi qosyp, qalamgerlerdiń qaı­naǵan ortasynda júrdim. Búginde eskiniń kózi, jańanyń aǵasy bolyp táýelsiz eldiń bo­lashaǵy úshin eńbek etip kelemin.

Aıta keteıin degenim, Qu­dys Qojamıarov atyndaǵy res­pýblıkalyq memlekettik uıǵyr mýzykalyq komedıa teatrynyń akademıalyq mártebe alyp, dárejesiniń kóterilýi ulttyq mádenıetimizge jasalǵan úlken qoldaý boldy. Bul tutas uıǵyr halqynyń mereıin ósirip, elge degen súıispenshiligin arttyra tústi. Teatrymyzda uıǵyrdyń tarıhı mýzykalyq jádigeri, rýhanı qazynasy sanalatyn «on eki muqam» saz óneri áýeleı qa­lyqtap, túrki dúnıesine esik ashty. Osydan on ǵasyr bu­ryn jasap, mýzyka ǵylymyn hatqa túsirip, tereńinen aıtyp ketken fılosof ál-Farabı ba­bamyzdyń teorıalary munda da kórinis berdi desek, artyq aıtqandyq emes. Ál-Farabı baba atyn atap ótken «Qalýn» saz sandyǵy – teatrymyzdyń baǵaly baılyǵy, kıeli aspaby. Uıǵyr teatry Qazaq elinen asyp, Qyrǵyz, Ázerbaıjan, Túr­kıa memleketterine áldene­she márte óner saparyna shyǵyp, týysqan túrki jurtyna baryp, Qazaqstannyń atynan óner báı­gelerine qatysty. Kóp ret úlken qoshemetke bólenip, júldeli bolyp oraldy.

Otyz jyl boıy úzdiksiz kóterilip kele jatqan qazaq tili máselesi endi shyndap qolǵa alynyp, qoldanysqa enýge tıis. Jer sharyndaǵy óz týyn jel­biretip, táýelsizdik alǵan alty túrik tekti respýblıkanyń bári derlik óz ana tilinde ómir súrýde. Ult tili – memlekettik til retinde esh kedergisiz qoldanylyp kele jatyr. En­deshe, ol tilderden bir de kem emes qazaq tili de kórkemdigimen, mazmun baılyǵymen ómirdiń qajettiliginen tolyq shyǵa alady. Osy rette 175 jyldyǵy qatar kelgen uly tulǵalarymyz Abaı Qunanbaıuly, Jam­byl Jabaev sekildi aqyndary­myz­dyń mereıtoılary memleket kóleminde atap ótilýiniń ózi – qazaq tiliniń qudireti. Abaı men Jambyldy túsiný úshin, árıne, qazaq tilin bilý ke­rek. Olar – biz úshin álemge maqtanyshpen aıtýǵa tatı­tyn oıshyldar. Olardyń mu­ralary urpaqtarymyzǵa týra jol nusqaıdy. Jahandaný zama­nynda jutylyp ketpeı, dás­túrimizdi jalǵaýshy kúretamyr.

Abaıdyń, Jambyldyń jyr-dastandary sonaý 1930-jyldar­dyń sońynda uıǵyr tiline aýda­rylyp, ultymyzdyń óz da­nalarynyń birine aınalyp ketken. Sodan beri ol úrdis úzdik­siz jalǵasyp, ár býyn óz Abaıyn, óz Jambylyn taýyp, tanyp keledi. Bul kún­de urpaqtarymyz óleńderin jat­tap, ánderin shyrqaýda.

Táýelsizdikten beri qa­raı ýaqyt kerýenine qarap otyrsam, meniń ómirim, shyǵar­mashylyǵym astanamyz Nur-Sultanmen tikeleı qatysty bolyp ótip­ti. Astananyń Al­matydan Aqmo­laǵa kóshýine baılanysty men de talqylaýǵa qatysyp, óz únim­di baspasózde bildirippin. «Aqmola» atynyń «Astana» atyna aýysýy qar­sańynda, úndeý qabyldaǵan sátte zıaly qaýym ókilderiniń arasynda men de Astanada bar edim, daýy­symdy berip edim. As­tananyń Nur-Sultanǵa ózgerýine de óz qoldaýymdy bil­dirgen qalamgerler qataryn­da boldym. Sondyqtan da meniń dramalyq shyǵarmam – «Astana» sátti jazyldy. Sahnalanyp, kórermenge jol tartty.

 Jalpy, osynaý qalamgerlik ómirim Qazaqstannyń Táýelsiz­digimen bite qaınasyp jatyr. Onyń ár paraǵynda meniń qoltańbam bar, ár atqan tańynda meniń únim bar, ár kúninde meniń baqytty shaǵym kestelengen. Sondyqtan da bir maqalamda «Qazaqstandaǵy uıǵyr – eń baqytty uıǵyr» dep jazǵan bolatynmyn. Mine, bul búgingi álem jóninen aıtqanda dál tujyrym, júrek sózimiz der edim.