AQSH–Úndistan: Modı sapary aımaq elderiniń syrtqy saıasatyn ózgerte me?

Ótken aptada Úndistannyń Premer-mınıstri Narendra Modı Amerıka Qurama Shtatta­ryna saparlady. Bul saparyn­da ol AQSH Prezıdenti Jo Baıdenmen kezdesti jáne kongreste sóz sóıledi. Taraptar birqatar mańyzdy kelisimderge de qol qoıdy. Vashıngton men Beıjiń qarym-qatynasy shıelenisip turǵan shaqta, AQSH pen Úndistan arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń keńeıýi sarapshylardyń nazaryn ózine aýdardy. Bul sondaı-aq, Qurama Shtattardyń Úndi-Ty­nyq muhıty strategıasynyń nátıjesine qaıta zer salýǵa da ıtermeledi.

Úndistan premer-mınıstriniń Qurama Shtattarǵa resmı sapary 2009 jyldan keıin alǵash ret bolyp otyr. Baıden-Modı kelis­sózi jabyq otyrysta eki jarym saǵat boıy ótken. Bul Modıdiń 4 kúndik saparynyń eń mańyzdy tusy edi. Kezdesýden keıin AQSH– Úndistan ortasynda «Jaqyn jahandyq seriktestik» qarym-qatynasy ornaǵanyn qos tarap birdeı rastady. Qol qoıysqan kelisim­deri negizinen jasandy ıntellekt (AI), jar­tylaı ótkizgishter, jetkizý tizbegi jáne qor­ǵanys salalaryndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan.

AQSH prezıdenti Jo Baıden birlesken baspasóz jıynynda eki eldiń qarym-qatyna­syn «tarıhtaǵy kez kelgen ýaqyttaǵydan kúshtirek, jaqynyraq jáne serpindi» dep baǵalady. Ol jáne Vashıngton men Jańa- Delı (Nú-Delı) arasyndaǵy joǵary deń­geıdegi yntymaqtastyq qazirgi dáýirdiń eń úlken qajettiligi ekenin aıtady. Qos tarap­tyń ortaq kúshimen bul qajettilikten shyǵa aldyq dep senetinin de jetkizedi.

Taraptardyń resmı málimdemeleri jáne kelisimderdiń baǵytyna qarap ta eki eldiń bir-birinen ne kútetinin ańǵarý qıyn emes. Bylaısha aıtqanda, AQSH–Úndistan ynty­maqtastyǵy Úndi-Tynyq muhıt aımaǵynda­ǵy Qytaı yqpalyna qarsy baǵyttaldy. Mo­dıdiń AQSH saparynyń basty maqsaty Úndistannyń ulttyq múddesine saı, Qurama Shtattarmen yntymaqtastyqty tereńdetýge baǵyttalǵan. Degenmen, kóptegen sheteldik sarapshylar kezdesýlerde Qytaı máselesi negizgi taqyryptyń biri boldy dep sanaıdy.

Modı men Baıden ortasyndaǵy kezdesýde bolsyn nemese onyń Kongrestegi sózderinde bolsyn Qytaı tikeleı atalǵan joq. Alaıda, Modı Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy jaǵ­daıdy baǵalaý sózderiniń kóbi Qytaıdyń aımaqtaǵy yqpaly jaıynda bolǵanyn tolyq ańǵaramyz.

Uzaq merzimdik perspektıvadan qaraǵan­da, AQSH–Úndistan yntymaqtastyǵynyń bolashaǵy Qytaı máselesine tikeleı qatys­ty. Sebebi, Vashıngtonnyń Jańa-Delıge de­gen yqylasy «Qytaı qaýpi» teorıasy jáne «Úndi-Tynyq muhıt strategıasymen» qatar ósip shyqty. AQSH-tyń Úndi-Tynyq muhıty strategıasy nemese aımaqtyq jáne jahan­dyq strategıalyq júristeri úshin Úndistan óte mańyzdy boldy. Úndi-Tynyq muhıty strategıasy degenniń ózi Úndistandy qosqan Azıa-Tynyq muhıty strategıasynyń jańa nusqasy bolatyn. Qurama Shtattar aımaqta­ǵy múddesin alǵa bastyrý úshin Úndistan syndy iri eldiń qoldaýyna ıe bolýdyń ma­ńyzdylyǵyn erte bilgendeı. Biraq taraptar­dyń yntymaqtastyǵy túbegeıli damyp, odaq deńgeıine jetýi ekitalaı. Bul arada ulttyq jáne mádenı qundylyqtardyń máselesi tur.

Úndistan demokratıalyq elderdiń qata­rynda atalady. Alaıda, ózge demokratıalyq álemmen qaıshylyqty máseleleri de joq emes. Aıtalyq, adam quqyǵy, din jáne aza­mattyq qoǵamǵa qatysty sońǵy kezderdegi eldiń bet-beınesi batystyq álemge tym ja­ǵymdy emes. Bundaı qarama-qaıshylyqtar Úndistan–AQSH ynymaqtastyǵynyń aldy­nan shyǵatyn keń tusaý deýge de bolady. Qu­rama Shtattar úshin Úndistannyń Reseımen bolǵan qorǵanys yntymaqtastyǵyn qysqar­týda kóp kúsh shyǵarýyna týra keletini taǵy bar.

Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy AQSH pen Qytaıdyń jaýaptasqan qımyly aımaq el­deri úshin jańa synaqtardy alyp keldi. Bul bir jaǵynan Orta Azıa elderiniń qazirgi jaǵdaıynyń masshtabty beınesine uqsaıdy. Bizdiń atalǵan aımaqtaǵy elderge, olardyń syrtqy saıasaty jáne iri derjavalarmen qa­rym-qatynasyna nazar aýdaratyn sebebimiz de sol. Modı saparyna oraı AQSH-tyń aı­maqtaǵy strategıalyq júristerine qaıta bir baǵa berýdiń oraıy da týǵandaı.

Bir qaraǵanda, derjavalardyń básekesi aımaq elderiniń ekonomıkalyq damýyna ta­rıhtaǵy eń úlken múmkindikti alyp keldi. Ońtústik-SHyǵys Azıa bolashaq álemniń ekonomıkalyq damýyndaǵy kóshbasshy aımaq retinde baǵalanýda. Alaıda, bul olarǵa belgili deńgeıde qaýip te ala bardy. Sebebi, Shyǵys jáne Ońtústik-SHyǵys Azıa elderi qaýipti qarý-jaraq básekesiniń ortasynda qaldy. Onyń ústine derjavalardyń strate­gıalyq júristeri olardyń syrtqy qatysýyn joǵarylatýǵa ıtermeledi. Biraq aımaqtaǵy úlkendi-kishi elder de syrtqy saıasatta bizge uqsas joldy tańdaǵanyn baıqaımyz.

Kezekti AQSH–Úndistan yntymaqtasty­ǵyna nazar salyp kórelik. Taraptar mańyzdy kelisimderge qol jetkizgenimen, kelisimder tek strategıalyq seriktestik deńgeıin saqta­dy, odaqtastyq deńgeıge kóterilgen joq. Biz budan Úndistannyń tolyqtaı Vashıngtonǵa bet burmaǵanyn kóremiz. Jalpy, Úndistan ǵana emes, Ońtústik-SHyǵys Azıa elderiniń de syrtqy saıasaty osyǵan uqsaıdy. Qurama Shtattardyń aımaqtaǵy saıasatyna barynsha beıimdelgenimen, AQSH pen Qytaı arasynda bir tarapqa tolyqtaı bet burýdan barynsha saqtanady.

Jalpy qaraǵanda, qazirgi jahandyq jaǵ­daı derjavalar arasyndaǵy básekelik qa­rym-qatynastardan asyp, joǵary temperatý­raǵa jetti. Al bul orta-shaǵyn elder úshin úlken qıyndyqtar alyp kelýde. Saıası úıek­tenýdiń ashyqqa shyǵa bastaýy, bylaıǵy el­derdi tańdaý jasaýǵa ıtermeleıtindeı. Biraq osy álemniń aýqymdy qaqtyǵysqa nemese lagerlerge bólingen te­ke-tires kúıine túsip ket­peýine taǵy sol orta jáne shaǵyn elder se­bepshi bolyp tur deýge bolady.