AQSH–Qytaı: mıkrochıp soǵysy

tehnologıa básekesi qyza tústi

Adamzat budan myńdaǵan jyldar buryn tasqa jazý jazatyn, sýret salatyn. Belgili mánde qazir de sóıtedi, tek onyń tehnologıasy jańarǵan. Bitik tastar, qysh kitaptar óz dáýirindegi ınformasıa almasýdy júzege asyrdy. Bir kezeńde bul úrdisti teri, mata jáne qaǵaz materıaldarymen aýystyrdyq. Al tehnologıa damyǵan búgingi tańda biz «tasqa jazý jazýǵa» qaıta oraldyq. Qazir muny mıkrochıpter arqyly júzege asyramyz. Galıı men germanıı sekildi «tastardan» jasalatyn mıkrochıpterge myńdaǵan terabaıt ınformasıa saqtalady. Sýret pen keskinder, baǵdarlamalardyń algorıtmi myńdaǵan ese kishireıtilgen «bitik tastarǵa» jazylyp, saqtalady, jóneltiledi. Ómir men turmystaǵy tehnologıalyq qurylǵylardyń bári derlik mıkrochıpterden qol úze almaıdy. Esesine, tehnologıa básekesinde mıkrochıpter úshin soǵys qyzý júrip jatyr.

AQSH-TYŃ SOQQYSY

Mıkrochıp soǵysynyń belsendi qarsy taraptastary – AQSH pen Qytaı. Olar osy aptada jaýaptasqan soqqy jasady. AQSH Qytaı úshin asa mańyzdy tehnologıanyń úsh túrine ınvestısıa salýǵa tyıym saldy. Bul Beıjińniń shymbaıyna batty. Qytaı Syrt­qy ister mınıstrligi 10 tamyz kúni buǵan qarsy jaýap berdi. «AQSH-tyń kózqarasy – Qytaıdy damý quqyǵynan aıyrý jáne óziniń gegemonıasy men jeke múddesin qorǵaý. Bul jalań ekonomıkalyq májbúrleý jáne tehno­logıalyq qorlaý», delingen Qytaı taraby­nyń jaýabynda. Buǵan qosa, Beıjiń Vashıngtonnyń sheshimin «qatań aıyptaıtynyn, ári jaýapsyz qalmaıtynyn» jetkizgen. Tehnolo­gıa soǵysynda AQSH budan buryn da pár­mendi soqqylar jasap kelgen. Aıtalyq, Qy­taıdyń chıp ónimderin ımporttaýǵa shekteý qoıǵan. Buǵan Japonıa sekildi onyń keıbir odaqtastary da qosyldy. Sońynda ASML chıp óndirisiniń negizgi ortalyǵy bolǵan Nı­derland Qytaı chıp ónimderinen bas tartty. Bul degenimiz, Qytaıdyń tehnologıalyq ónimderiniń naryǵy taryla túsedi degendi bildiredi. Eger úlken naryq suranysy bolma­sa eldegi salanyń damýy toqyraýǵa ushyraı­dy. Sebebi, qazirgi Qytaıdyń tehnologıa ónimderi ishki naryqtyń suranysynan asyp ketken.

QYTAIDYŃ AIYPTAÝY

AQSH-tyń sońǵy sharasy Qytaı úshin aýyr soqqy bolary anyq. Sebebi, Aq úı shy­ǵarǵan buıryq amerıkalyq fırmalaryna jartylaı ótkizgishter men mıkroelektronı­ka, kvanttyq aqparattyq tehnologıalar jáne keıbir jasandy ıntellekt júıeleriniń úsh salasyndaǵy qytaılyq joǵary tehnologıa­lyq kompanıalarǵa ınvestısıa salýǵa ty­ıym salady. Álemde tehnologıa salasynda­ǵy kóshbasshy kompanıalar Qurama Shtattarda kóbirek. Vashıngtonnyń shekteýi Qytaıdyń tehnologıa óndirisi, jańa tehno­logıalardy qabyldaý múmkindigine úlken tosqaýyl qoıady. Bul sheshim birden qabyl­danǵan joq. 2020 jyldan beri Qytaı tarapy udaıy narazylyq bildirip, qatań shekteýdiń qos tarapqa tıgizetin teris áserlerin de alǵa tartyp kelgen.

Al Qytaıdyń Saýda mınıstrligi Va­shıngton sheshimin erkin naryq prınsıpteri­ne qarsy degen syńaıda aıyptady. Bylaısha aıtqanda, AQSH óz kompanıalarynyń shetel­ge ınvestısıa salýyna shekteý qoıyp otyr dep synaıdy. Shyntýaıtynda, Qytaıdyń ózi de bul jaǵynda qatań shekteýler qoıatyny belgili. Vashıngton amerıkalyq kompanıa­lardyń shetelge ınvestısıa salýyn «táýe­kelderdi baǵalaý» kórsetkishteri arqyly te­jeıdi. Iaǵnı tikeleı tyıym salmaıdy, biraq ınvestısıa salýdyń qaýip-qaterin baǵalaı­tyn agenttikter arqyly, solardyń baǵalaý kórsetkishteri arqyly áser etedi.

QOLYNDA «QARÝ» BAR...

AQSH sheshimi Qytaıdyń tehnologıa óndirisine keri áser etedi. Biraq Qytaıdyń qolynda da AQSH-qa qarsy qoldanatyn «qarý» bar. Bul – jartylaı ótkizgishterdi jasaýda paıdalanatyn eń negizgi elementterdi shekteý. Iaǵnı joǵaryda atap ótkenimizdeı, chıpterge jáne áskerı tehnıkalarǵa kóbirek paıdalanylatyn galıı men germanıı syndy elementterdi eksporttaýdy qysqartý. Qytaı­dyń bul jaǵynda ózindik artyqshylyqtary da bar. Qytaı galıı men germanııdi jetkizý tizbegindegi eń iri el bolyp tabylady. Álem­degi galıdiń 80% jáne germanııdiń 60% óndiredi. Tabıǵatta óz aldyna kezdespeıtin, kóbinshe tabıǵı nemese jasandy prosester arqyly ǵana aıyrylyp alynatyn bul sırek metaldar qazirgi tehnologıa soǵysynyń bas­ty kózirine aınalyp barady. Degenmen, bul tek galıı men germanııdegi basymdyǵy. Jalpy sırek kezdesetin metaldar qoryndaǵy basymdyǵy tómendep keledi. Batys elderinde sırek metaldardyń galıı men germanııge balama kózderin taýyp shyǵýǵa degen talpy­nys joǵary deńgeıde. Bul árıne, bir ǵana Qytaıdyń aldyn orap ketý úshin emes. Tehno­logıa salasyndaǵy suranystyń joǵarylaýy osyǵan ıtermelep jatyr. Sondyqtan da Qy­taı óz basymdyǵyn saqtap qalý úshin eksport­qa belgili shekteý qoıdy. Bylaısha aıtqanda, Qytaıdan syrtqa eksporttalatyn chıpter úshin lısenzıa talap etetin boldy.

TEHNOLOGIA  SOǴYSYNYŃ ÁSERİ

Tehnologıa soǵysy bizden tysqary júrip jatyr. Biraq bul maqtanatyn nárse emes. Eger Taıvan sekildi shaǵyn aralda bolsań da, chıp óndirisinde álem úshin mańyzdy bol­sań, álem seni eskeredi, qorǵaıdy. Taıvan Batys tehnologıasy damyǵan eldermen osy baǵyttaǵy qarym-qatynasyn óziniń saıası maqsattaryna da qoldana alady. Bizden syrt­qary júrip jatqan osy soǵystyń bizge áseri bolmaı qalmaıdy. Keıde oń áserlerin de kórdik. Aıtalyq, Taıvan jaq óziniń jarty­laı ótkizgishterin Qytaıǵa satýǵa shekteý qoıǵan tustarda qazaqstandyq bıznesmender budan paıda tapty. Taıvan ónimderin Qa­zaqstanǵa ákelip, ony Qytaıǵa joǵary baǵa­men eksporttady. Alaıda, bul qyzý básekeniń tabıǵaty udaıy ózgerip otyratyndyqtan, bári birdeı teris áserlerin de ala keledi. Aıtalyq, kóshbasshy elder arasyndaǵy «qyzǵanysh» bylaıǵy elderdiń jańa tehno­logıaǵa qol jetkizý múmkindigin barǵan sa­ıyn qıyndata túsedi.

«Almaty-akshamý», №96, 12 tamyz, 2023 jyl