Jádiger
Músin – eń ejelgi ónerlerdiń biri. Músin (skýlptýra) latynnyń «sculpere» – «qashaý» degen sózinen shyqqan. Ár óner aınalamyzdaǵy qubylystardy tóńiregimizdegi dúnıeni ózinshe beınelep, ózinshe túsindiredi. Máselen, sýretshi oıyn myń san boıaýmen jetkizedi. Al músin sheberi oıyna alǵan týyndysyn tastan, mármárdan qashaıdy, aǵashtan oıady nemese qoladan quıyp, gıpsten de jasap shyǵarady.
Bizdiń megapolıste ornalasqan Á.Qasteev atyndaǵy Memlekettik óner mýzeıinde túrli oı, kózqarasty, adamnyń jandúnıesin, ómirin, tirshiligin beıneleıtin músinder jınaqtalǵan. Tasqa da, temirge de, aǵashqa da jan bitirgen týyndylar ereksheligimen sizdi eriksiz baýrap alady. Olar sizge ár kezeńdi «áńgimelep» beredi.
Sál sheginis. Atalmysh irgeli mýzeıdegi músinder koleksıasy sonaý 50-jyldarda jatyr. Qazaqstandaǵy alǵashqy músinder kórmesi 1957 jyly maýsym aıynda Sýretshiler úıinde ótken eken. Onda Sýretshiler odaǵynyń tarıhynda alǵash ret respýblıkadaǵy músinshilerdiń eskızderi men aıaqtalǵan jumystary qoıylypty. Biregeı kórmege 12 músinshi qatysyp, bas-aıaǵy 60-tan asa týyndy qoıylǵan. «Kórmege aǵa býyn músinshilerden Ia.K.Kýchıs, I.Nıkolıshın, 3.Beregovaıa qatysty, qalǵandary kórmege tuńǵysh ret qatysyp turǵan tym jas, taıaýda ǵana joǵary oqý oryndary men ýchılıshe bitirgen jastar bolatyn, olar – H.Naýryzbaev, Iý.Doroshev, N.Jýravlev, B.Penkın, P.Ýsachev, G.Fýrman edi. Músinshiler ujymy kórmege birlesip qatysýǵa grafıka sýretshisi R.Velıkanovany shaqyrdy. Ol óziniń 16 sýreti men akvareldik jumystaryn qoıdy. Bul kórme belgili bir deńgeıde alda bolatyn asa zor oqıǵa – Máskeýde 1958 jyly jeltoqsan aıynda ótetin ádebıet pen óner onkúndiginiń qarsańyndaǵy Qazaqstandaǵy jas músin óneriniń baıqaýy ispettes boldy», – deıdi Galına Syrlybaeva músinder koleksıasy týraly jazbasynda. Sol jyly Máskeýde ótken kórmeni Qazaqstandaǵy músin óneriniń tusaýkeseri dep te baǵalaıdy mamandar.
***
Al 1986 jyly qazan aıynda bolǵan kórme «İ respýblıkalyq músinshiler kórmesi» degen resmı ataý alady. Ol elimizdiń 1970-1980-jyldardaǵy músinshileriniń týyndylaryn ónerdi súıetin kórermender aldyna alyp shyqty. Osy kezde respýblıkamyzdyń keıbir óńirinde (Almaty, Jambyl) jáne birqatar sosıalısik elderde tastan músin qashaýdan respýblıkalyq jáne halyqaralyq sımpozıýmdar ótken. Al 1991 jyly Á.Qasteev atyndaǵy óner mýzeıi shyny pıramıdanyń astynda respýblıkanyń barlyq músinshisiniń basyn qosqan zamanaýı plasıkanyń úlken ekspozısıasyn uıymdastyrdy. Onyń qundy bolǵany sonshalyq, kórermender on jyldan asa ýaqyt boıy tamashalaǵan.
«2003 jyly «Alma-Ata-art» galereıasy uıymdastyrǵan keń kólemdegi músin kórmesin Táýelsiz Qazaqstannyń jańa dáýirindegi qubylystardyń biri deýge bolady. Ol óz zaldarynda belsendi shyǵarmashyl sheberlerdiń týyndylaryn kórsetti. Qasteev mýzeıi músin týyndylaryn udaıy jınaqtaı otyryp, respýblıka músinshileriniń úzdik týyndylaryn bir jerge toptastyrdy. Sóıtip elimizdegi músin óneri men neǵurlym kórnekti músinshilerdiń shyǵarmashylyǵynyń búkil qalyptasý kezeńin kórsetetin Qazaqstan músininiń qory qalyptasty. Bul búginde elimizdegi Qazaqstannyń zamanaýı músin óneriniń tolyq jınaǵy bolyp esepteledi», – deıdi Galına Syrlybaeva.
1950 jyldary ulttyq músin óneriniń negizin salýshylar Hakimjan Naýryzbaev pen Bek Tólekov óz jumystaryn bastaıdy. Olardyń alǵashqy jumystarynan bastap úzdik týyndylary murajaı qorynda áli kúnge saqtaýly. Olar ulttyq mádenıetimizdiń asa kórnekti ókilderiniń portretter galereıasyn jasap, halyq sharýashylyǵynyń ár salasyndaǵy eńbek erleriniń beınesin somdaǵan.
Hakimjan Naýryzbaevtyń «Qurmanǵazynyń portreti» (1957) turaqty ekspozısıada atalmysh músinshiniń shyǵarmashylyǵyn asqaqtatyn, kompozıtorǵa arnap jasalynǵan eń ozyq týyndylardyń birinen sanalady. Bek Tólekovtyń «Eki márte Sosıalısik Eńbek Eri, shopan Qýanyshbaevtyń portreti» de qazaqstandyq músin óneriniń klasıkasynan oıyp turyp ornyn alǵan.
***
Mamandar 1960 jyldary músin óneri qanatyn keńge jaıa túskenin aıtady. Endi jastar da tyńnan túren sala bastaıdy. Músin óneriniń bıigine B.Ábishev, M.Áınekov, A.Andrýshenko, R.Ahmetov, S.Baldano, T.Dosmaǵambetov, V.Kolotılına, E.Mergenov, O.Prokopeva, M.Rapoport, V.Rahmanov, E.Sergebaev, A.Tatarınov, A.Iadrınsev syndy sýretshiler kóterile bastaıdy. Olar qola, mármár, granıtterge jan bitirip, shamot, alúmını sekildi jańa materıaldardy qoldanysqa engize bastaıdy. Eger sodan on jyldaı buryn músin ónerindegi jetekshi janr portret, ıaǵnı búst, jartylaı tulǵalar bolsa, endi janrlyq qurylymy kókjıegin keńeıtip, ózgeshe keńistiktegi sheshimderge bara bastaıdy.
Tólegen Dosmaǵambetovtiń – «Oljas Súleımenovtiń portreti», «Habarshy», «Shoqan Ýálıhanov», «Aqyn Sara», Esken Sergebaevtyń – «1941», Mıhaıl Rapoporttyń «Qaıyqta», Olga Prokopevanyń «Fıgaro rólindegi E.Serkebaevtyń portreti», R.Ahmetovtiń «Qalyńdyq» pen «Taltúsi» jalpy symbat óneriniń damýyna da úlken yqpal jasady.
Bertin kele, mýzeı ekspozısıalary 1980-1990 jyldardan jumys isteı bastaǵan A.Esenbaev, N.Dalbaı, E.Meldebekov, Sh.Tólesh, Ó.Shanov, E.Kazarán syndy daryndy músinshilerdiń týyndylarymen tolyǵa tústi.
Al dál qazir músinder koleksıasymen tanysqysy keletin kóreremender mýzeıge bara qalsa, jas músinshiler Qazybek Dýlatovtyń «Dala áýeni» men Janna Nógerbektiń «Jaılaýynyń» janynda uzaq aıaldaýy sózsiz. Sebebi bul týyndylardyń aıtar oıy, mazmuny, kompozısıalyq sheshimi de ózekti, ári qundy, ómirsheń.
***
Qasteev mýzeıiniń tórinen oryn alǵan «Qaqpashy», «Otyrǵan áıel», «Qoı qyrqyp jatqan áıel», «Azamat soǵysyna shyǵaryp salý», «Pysyqaı», «Maı syǵý», «Qymyz quıý», «Kárilik», «Monshadaǵy bala» dep atalatyn músinderge de úńile qarasańyz, árqaısysynda oı, sezim, minez, kórkemdik sheshim bar. Eń bastysy, qolany, metaldy, shamotty, gıpsti qalaı sheber «sóıletken» dep tańqalasyz. Tipti qoladan músindelgen adamdardyń ústindegi kıiminiń ár qyrtysyna deıin sheber berilgenin kórgende, osynaý jankeshti ónerdiń shyńyna shyqqan shyn darynǵa bas ıesiz.
Biz mýzeıden Isaak Itkınd atty álemdik deńgeıdegi músinshiniń týyndylarynyń jıyntyǵyn da kórdik. Bir kezderi taǵdyr aıdap syrttan kelip, biraz jyl bizde ómir súrip, Qazaqstannyń músin ónerine ólsheýsiz úles qosyp, 97 jasynda Almatyda kóz jumǵan sheberdiń sheberligi sol – aǵashtyń dińgegin, tamyrlarynan beıneler oıyp jasaǵan. «Dana», «Kúlip otyrǵan qarıa», «Uıqydaǵy qarıanyń basy», «Paganını», «Aqyn Berta fon Zýtnerdiń portreti» atty áıgili týyndylarynan adamnyń jany, tipti sol sáttegi emosıasy seziletindeı. Búginde murajaıda músin óneri koleksıasynan 350-den asa týyndy bar.
Laýra ÁBİLDAEVA, Á.Qasteev atyndaǵy óner mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri:
– Janna Nógerbektiń qola, plasık jáne shynydan jasalǵan «Jaılaý» dep atalatyn shyǵarmasyna kórermender biraz aıaldap turatyny bar. Bul músindik kompozısıa keńistikte jazyqtyq shyny betinde atqa mingen shopan men bir-birine tyǵyz somdalǵan bir otar qoıdyń beınelerinen turady. Týyndynyń jalpy formasy taý beınesine uqsaıdy. Avtor osy arqyly kóshpendilerdiń tabıǵatpen tyǵyz baılanysyn kórsetken. Qola shyǵarmada shopan qarıanyń artynda ekpindeı qaraǵan nemeresi otyr. Avtor urpaqtar sabaqtastyǵyn, úlkendi qurmettep, jastarǵa qamqorlyq kórsetýdiń mańyzdylyǵy jaıly oı qozǵaıdy. Kompozısıa qozǵalysy bir aǵymda ornalasqan. Qazaq halqy turmysynda tórt túlik mal úlken oryn alady. Mal ishse – sýsyn, jese – tamaq, kıse – kıim. Taý baýraıynda, keń jazyq dalada ǵasyrlar boıy jaıylymda júrgen jaılaýdaǵy otar qoılar qazirgi kúnge deıin bar. Janna Nógerbek bul týyndyda qazaq ómiriniń bir úzigin kórsetý arqyly jalpy kóshpendilerdiń salt-dástúri men turmys-tirshiliginiń erekshelikterin kúrdeli kompozısıalyq sheshimde, tereń mazmunda baıandaıdy. Sýretker osy kompozısıanyń basty keıipkeri «shopan» beınesin qazaq halqynyń ómiri men mádenıetinde erekshe orny bar ekenin jetkizedi.