Qazaq munaıy jáne álem

 Bizge zıanyn tıgizer másele bar...

Bıyldyń sońyna deıin Ýkraına óziniń zańdy aýmaǵy – Qyrym túbegin qaıtaryp alýǵa bar kúshin salmaq. Reseı de qarap qalmasy anyq. Bul degenimiz – Qara teńiz akvatorıasynyń Ýkraına (Qyrym) men Reseı jaǵalaýy (Krasnodar ólkesi) kemeler men tankerler úshin birshama ýaqytqa jabylýy múmkin. Qazaqstan óz munaıyn Qyrymǵa tıip turǵan Novorossıısk portyna qubyrmen alyp kelip, ary qaraı Qara teńizben keletin tankerlerge quıyp, Jerorta teńiziniń jaǵalaýyndaǵy Italıa men Fransıa porttaryna jiberetin. Teketires bolyp jatqan aımaqqa tanker barmasy belgili. Biz tek bir nárseni bilmeımiz. Qara teńizdegi áskerı kemelerdiń qatysýymen ótetin belsendi qaqtyǵys fazasy qashan bastalady jáne qashan aıaqtalady?

TANKERSİZ ÓMİR ÓMİR ME?

2022 jyly Qazaqstan 84,2 mıl­lıon tonna munaı óndirdi. Onyń ishinen 64,3 mıllıon tonna eks­portqa jiberildi. Eksportqa ji­berilgen munaıdyń 80 paıyzdan astamy KTK júıesi arqyly tasy­maldandy. Byltyr túrli saıası oıyndardyń qyrsyǵynan KTK birshama turalap qalǵan bolatyn. Biraq soǵan qaramastan, ol munaı tasymaly boıynsha aldyn ala bekitilgen josparyn oryndaı aldy. Sonda biz shamamen 52 mıl­lıon tonna munaıdy KTK arqyly jiberdik. 8,4 mıllıon tonna mu­naıdy Atyraý–Samara qubyry ar­qyly Baltyq jaǵalaýyndaǵy port­tarǵa eksporttadyq. 1,2 mıllıon tonna munaı Qytaıǵa ketti. Qal­ǵandary Aqtaý, Quryq porttary arqyly Kaspııdegi tankerlerge tıelip, Mahachkala, Batýmı, Baký (Baký–Tbılısı–Jeıhan qubyry­na) termınaldaryna barǵan.

Bıyl biz 90,5 mıllıon tonna munaı óndirýdi josparlap otyrmyz. Onyń 71 mıllıon tonnasyn eks­porttaımyz dep bekindik. Osy jyl­dyń jartysynda KTK qubyry ar­ qyly 32,2 mıllıon tonna munaı eksporttalyp úlgerdi. KTK basshy­lyǵy bıylǵy jyldyń qýaty tek 61 mıllıon tonna munaı ótkizýge je­tedi dep otyr. Shilde men qyrkúıek aralyǵynda taǵy 15 mıllıon tonna munaı jiberip úlgersek jáne qazan­da áskerı manevrlar bastalsa, shama­men 13,8 mıllıon tonna munaı bo­ıynsha qınalyp qalýymyz múmkin.

DOLLARMEN SÓILESEK

2022 jyly munaı eksportynan 46,8 mıllıard dollar kelgen bola­tyn. Odan bizdiń Ulttyq qorǵa sa­lyq (KPN, NDPI, SRP) túrinde 13,8 mıllıard dollar aýdaryldy. Qalǵan 33 mıllıard dollardy bizde munaı óndiretin sheteldik alpaýyt kompanıalar qaltalaryna basty. 2022 jylǵy baǵalar aýytqymasa jáne biz bir tonnadan 214,6 dollar kiris alyp kelgenimizdi eskersek, Qyrym túbegindegi qaqtyǵystan 3 mıllıard dollar joǵaltý qaýpi bar. Qazaqstan 2022 jyly óziniń jalpy sany 2,2 mıllıonǵa jýyq barlyq zeınetkerlerine zeınetaqy tóleýge 6,3 mıllıard dollar jumsa­ǵan. Sonyń teń jartysyna parapar qarjyǵa tyqyr taıandy.

KEDEIDİŃ KERBEZİNEN SAQTA

Kezinde 1998 jyly Baký–Tbı­lısı–Jeıhan qubyrynyń quryly­sy boıynsha ǵasyr kelisimine qol qoıylǵan bolatyn. Kelisim boıyn­sha bizdiń memleket quryltaıshylar qataryna kirip, jobaǵa qarjy salýy tıis edi. Jáne osy qubyrdy tolty­rý úshin munaıyn eksporttaý kerek boldy. Biraq artynan bizdiń el bas­shylyǵy Reseıdiń sózine erip, ýá­desinen taıqyp ketti.

«Biz Baký–Tbılısı–Jeıhan emes, KTK qubyrynyń qýatyn art­tyramyz» dep, 5,4 mıllıard dol­lardy Novorossııskige saldyq. Sol kezde, marqum Geıdar Álıevtiń qat­ty renjigeni bar. Artynan, 2010– 2013 jyldar aralyǵynda Baký– Tbılısı–Jeıhan qubyrynyń operatory «munaıdy biz arqyly eksporttańdar» dep birshama qolqa salyp júrdi. Biz sol kezde, óz baqy­tymyzdy basqa tepken edik. Bizden kúder úzgennen keıin, olar Shah- Teńiz kenishin ıgerip, sol munaımen- aq qubyrlaryn toltyryp aldy.

Al endi, Reseı sanksıaǵa ushy­raǵannan keıin, kezinde mensinbeı qoıǵan Baký–Tbılısı–Jeıhanǵa basymyz salbyrap bardyq. Olar jaǵdaıdy túsinip, jylyna 1,5 mıl­lıon tonna munaı eksportyna oryn berip otyr. Qalǵan oryndar bos emes. Kezinde qımyldaý kerek edi.

KTK jylyna 61 mıllıon ton­na, al BTD 50 mıllıon tonna munaı ótkize alady. Qýattary shamalas. Tek BTD endi Ázerbaıjannyń negizgi eksporttyq qubyryna aına­lyp otyr. Ony Baký Astanamen bólise qoımaıtyny anyq

«Almaty-akshamý», №96, 12 tamyz, 2023 jyl