Shildeniń 1-i kúni «Almaty aqshamynyń» jaryq kórgenine 35 jyl toldy. Bul basylymnyń qadyr-qasıetin, mán-mańyzyn oqyrman jaqsy biledi. Búginde basylym nópir, árıne. Kóp bolǵany da jaqsy. Al «Aqshamnyń» qadirli bolatyny ol keshegi keńes tusynda, ıaǵnı bir shege shyǵarý úshin de Máskeýmen maquldasatyn kezeńde dúnıe esigin ashty. Bul ol zamanda shyn mánindegi sensasıa edi. Alǵash ret Almatyda ótken alaman aıtysta Á.Qalybekova men Á.Janqulıevtiń (rýhtary shat bolsyn) aıtysynda «Almatyda qazaq tilindegi qalalyq gazet nege joq?» degen janaıqaı qoǵamda úlken dúmpý týǵyzdy. Jalpy, bul aıtysqa demokratıalyq jańǵyrýlardyń basy dep qaraý kerek. Osy usynys bılik tarapynan da áýpirimdep qoldaý taýyp, Ó.Jánibekovtiń, R.Berdibaevtyń, taǵy basqa da ult zıalylarynyń tabandylyǵynyń, ashyq kúresiniń arqasynda «Almaty aqshamy» oqyrman qolyna tıdi. Oǵan resmı túrde «Qazaq tilinde respýblıkaǵa taraıtyn qoǵamdyq, saıası qalalyq basylym» degen arnaıy mártebe berildi.
Kez kelgen basylymnyń ár kezeńde qaldyrǵan óz qoltańbasy, baǵyt-baǵdary bolady. Bul rette «Almaty aqshamynyń» alǵashqy bas redaktorlary bolǵan kórnekti qalamgerler – Islamǵalı Beısebaev pen Erǵalı Saǵattyń eńbegi kól-kósir. Olar el kópten kútken basylymnyń qalyptasyp, oqyrman kóńilinen shyǵýy jolynda irgeli izdenisterge jol ashty. Alǵashqy muzjarǵysh aǵalarymyzdyń salyp bergen baraqatty baǵyt-baǵdary basylymda odan ári sátti jalǵasyn tapty. Osy turǵydan tápsirlesek, gazet jarıalanymdarynyń da óz ereksheligi, tartymdylyǵy boldy. Kóptegen jobalar el yqylasyn týǵyzdy. Sonyń ishindegi shahar shejiresinen syr shertip, qyzyqty derekter men dáıekterge qurylǵan, oqyrman nazaryn aıryqsha aýdarǵan sátti jobalardyń biri – «Almatyny basqarǵandar» edi. Qalaı desek te, Almatynyń tarıhy – Alashtyń tarıhy. Alyp qala – Almatyny basqarǵan ár basshynyń sol tustaǵy jankeshti jumysy, elge sińirgen eńbegi árkimge de úlgi-ónege bolýǵa tıisti. Olar – túrli taǵdyrly tulǵalar. Aıtpaǵymyz, qazir osy joba aıasynda jarıalanǵan jazbalarǵa oqyrman suranysy arta tústi. Sondyqtan da oqyrmandarymyzdyń tilegin qanaǵattandyrý maqsatymen búginnen bastap Almatyny basqarǵan tulǵalar týraly úzindiler berip otyrýdy jón kórdik.
Tulǵaǵa qurmet – elge qurmet. Tarıhty jasaıtyn tobyr emes, tulǵa. Sondyqtan búgingi, keleshek urpaqty tulǵa arqyly tárbıeleýdiń mańyzy da zor. Tarıhtan taǵylym túıý, sabaq alý búgingi almatylyqtardyń da perzenttik, azamattyq paryzy dep paıymdaǵan jón. Sonymen...
Almatyny basqarǵandar. Pavel ZENKOV
Almaty. Almalyq. Almaty. Almatynyń tarıhy qatparly tarıh. Onyń ár damý kezeńin tarqatyp aıtýǵa derek, dáıekter mol. Tarıhshylardyń dáleline júginsek, qalanyń úshinshi damý kezeńin Reseı otarshylarymen tyǵyz baılanysta qarastyrady.
Reseı ımperıasy 1846 jyly Uly júz qazaqtaryn «baǵyndyryp», olardy basqarý úshin 1848 jyly alǵash ret Úlken Orda qazaqtary janynan prıstav laýazymyn engizdi. Osydan baryp ǵasyrlar boıy jergilikti qazaqtardyń basqarýynda bolyp kelgen Almaly ómiriniń halqy endi Semeı áskerı gýbenatorynyń dárgeıine kóshti.
Arada edáýir ýaqyt ótkizip, 1854 jyly kishi Almaty ózeniniń sol jaǵalaýyna «Zaılıısk» áskerı bekinisi salyna bastaıdy. Bul bekinis 1857 jyly 2 aqpanda Vernyı bolyp ataldy.
Osylaısha orystardyń tarıhty ózi kelgen jerden bastaıtyn basqynshylyǵy kúrt beleń alyp, ejelgi Almatynyń ataýyn joıý áreketteri joıqyn bastalady. Munymen qoımaı, 1867 jyly 11 sáýirde Reseı patshalyǵy Mınıstrler kabınetiniń jarlyǵymen Vernyı bekinisine qala mártebesi beriledi.
Alaıda, oǵan Almaty degen burynǵy ataýyn qaıtarǵanymen, resmı bılik kóp uzamaı ol oıynan qaıtyp, sol jylǵy qyrkúıekte qaıtadan Vernyıǵa ózgertedi. Sóıtip, shahar Túrkistan general gýbernatorlyǵynyń Jetisý oblysy Vernyı ýeziniń ákimshilik ortalyǵyna aınalyp shyǵa keledi.
Áýelde shahar sharýashylyǵyn basqarýdy arnaıy komıtetke júktegenimen, ol tizginge ıe bola almaıdy. Sodan patsha ókimeti qalalyq dýma qurýǵa pármen berip, alǵashqy otyrysynda Vernyı qalasynyń basshysy (golova) etip, belgili sáýletshi Andreı Zenkovtyń ákesi, Jetisý oblystyq basqarmasy qurylys bóliminiń kishi ınjeneri Pavel Zenkovty saılaıdy. Al endi keıbir derek kózderiniń jazýynsha, P.M.Zenkov Vernyıdyń birinshi basshysy bolyp 1867 jyly kúzde bekitiledi.
Bul kisi qandaı isimen este qaldy degenge kelsek, ol aldymen qalany kóriktendirý, bazarlar jaǵdaıy, jergilikti saýda men ónerkásip, bilim, densaýlyq saqtaý salalaryn damytýdy qolǵa aldy. Ásirese, shaharda aǵash kesýshiler úshin qatań jaza qoldanyldy.
Máselen, osy óńirdi bılep, tóstep júretin eń iri kópes Nıkıta Pýgasov sharap shyǵaratyn zaýytyna aǵash keskeni úshin 25 som aıyppul tóleýge májbúr bolǵan. Aıtqandaı, aty jer jarǵan kópesińiz Medeý Pusyrmanovtyń aldynda ózin árkez tómen sanap, qurmet kórsetip otyrǵan eken. Sonymen qatar, úıde ıt ustaǵany úshin tútin basyna 1 som 50 tıynnan salyq salǵan.
Myna bir derek nazar aýdarady. Qalabasy Paveldiń balasy Andreı Zenkov sáýletshi bolǵan kisi. Osy myna qazirgi Panfılov saıabaǵyndaǵy shirkeýdi shegesiz aǵashtan qıýlastyryp saldyrǵan osy kisi desedi.
Bir ǵajaby, sodan beri qansha ýaqyt ótse de, Almatyda qansha zilzala bolsa da, osy ǵımarattyń qabyrǵasyna birde-bir syzat túspegen. Aıtpaǵymyz, osyndaı zıaly ortadan shyqqan qalabasy jergilikti halyqqa degen qurmetimen de este qalǵan. Bul kisi Almatyǵa (Vernyıǵa) kelisimen ózi úshin «qazaqsha-oryssha» sózdik jasapty. Ony jergilikti adamdarmen til tabysyp, til úırený úshin jasaǵan. Mádenıetti, ózge eldiń saltyn, dástúrin syılaıtyn, qurmetteıtin, shovınısik pıǵyldan taza, nıeti túzý asa zıaly adam ǵoı. Qazir til úırený úshin bar jaǵdaı jasalyp qoıǵan zamanda selt etpeıtinderdiń esine osy derekti sala ketkenniń de artyǵy bolmas. Kezinde bul kisiniń sol til úırený úshin jasaǵan sózdigi de arhıvten alynyp, «Almaty aqshamynda» jarıalandy.
Daıyndaǵan Q.QOSHQARULY.