Aqsha uǵymyn qalaı túsinemiz?!
Ataqty sánger ári óz zamanynyń aýqatty adamy Koko Shanel: «Men adamdardy aqshany ustaýlaryna qarap baǵalaımyn. Aqsha - maqsat emes, ol adamnyń qatelesken, qatelespegenin bildiretin dálel», - depti. Iá, muny eki maǵynada da uǵynýǵa bolady. Astary tereń, aıtar oıy tym aýqymdy.
Áriden qozǵaıyq. Aqsha, sóz joq, magıalyq qasıetke ıe. Tipti, adam balasyn tanymastaı ózgerte alatyn tylsymdyǵy bar. Ony joqqa da shyǵarý múmkin emes-ti. Dálirek, jaqsy jaǵynan nemese osyǵan qarama-qarsy baǵytqa burýy da yqtımal. Bizder ómir súrip otyrǵan zamanaýı qoǵamdy aqshasyz elestetý qıyn. Bunyń dáleli retinde ekonomıkalyq ahýaldy alǵa tarta alamyz.
Eger de aqsha bolmasa, kóptegen mamandyq joıylar edi. Sonymen qosa, orta ǵasyr, odan árgi este joq eski zamanǵa tap bolǵandaı bolar edik. Qazir osy termındi joǵaltý elektr jaryǵyn shamǵa almastyrǵanmen teń bolǵandaı bolar edi.
Tuńǵysh moneta. Buny dańqty qolbasshy Aleksandr Makedonskıı esimimen baılanystyrady. Ol óziniń atynan moneta soqtyrǵan. Oǵan jáne óz esimin oıyp jazdyrǵan kórinedi. Túrkishe ataǵanda, Eskendir patshaǵa bul jaıynda aqyl-keńes bergen danyshpan-oıshyl Arıstotel bolǵan desedi. Sol ýaqyttyń ózinde myna sheti Afrıka, arǵysy Grekıa aımaǵy qoldanypty.
Al monetalardyń ereksheligi shydamdylyǵy men uzaq merzimdiliginde bolyp tabylady. Ondaǵy sımvoldar qaı dáýirde paıdalanylǵandyǵynan syr shetedi.
Álemde jer-jahandy jaýlaýǵa tyrysqan patshalar az bolmady. Sonyń biri - Rımdi bılegen Iýlıı Sezar patsha. Ol da óziniń beınesimen moneta shyǵarǵan. Naq sol ejelgi dáýirde osylaı jasaý ulylyqtyń belgisi sanalǵan.
Qaǵaz aqshanyń bastaýy. Alǵashqy qaǵaz aqsha Ejelgi Qytaıda paıda bolǵan. Tarıhı derekterge qaraǵanda, ony qytaılyqtar jasaǵan. Bul ónim monetalarǵa qaraǵanda yńǵaılyraq bolǵan desedi. Qundy qaǵazdar 812 jyly paıda bola bastady. Atalǵan jańalyq kópesterdiń isin jeńildetti. Banknottardy shyǵarǵan «Sýn» patshalyǵy bolatyn. Olar úshin tıimdisi osy boldy. Óıtkeni, moneta shyǵaryp, oǵan birshama kúsh jumsaýdan góri, jeńil ári yńǵaıly túrin paıdalaný ońaıǵa soqty. Osylaısha damı berdi.
Zamanaýı aqsha. Ashyq derekkózderde 1934-39 jyldar arasynda shyqqan kórinedi. Osy kúngi qoldanystaǵy banknottardy Amerıka basyp shyǵardy. Sóıtip, ony barlyq jerde qoldanysqa engizdi. Bul ǵajaıyp ýaqyt 1939 jyl edi.
Tól valúta tarıhy. Bárimizge aıan, bizdiń uly dalamyzda nebir tarıhı oqıǵalar ótken. Sonaý Saq, Ǵun, Túrki, berisi Altyn Orda, Qazaq handyǵy tusynda teńge soqtyrǵan. Aıyrbaspen qatar aqsha da qoldanylǵan. Árıne, óz dáýirne qatysty ártúrli sıpatta atalǵan. Keshegi keńes zamanynda rúbl aımaǵynda boldyq. Onyń bári tarıh qoınaýyna ketti.
Qazaq eli Táýelsizdigin alǵan tusta óziniń tól valútasyn shyǵarýdy qolǵa aldy. 1993 jyly «Teńge» degen tarıhı ataýmen óz aqshamyzdy jasadyq. Munyń tarıhy kópke málim. Dáp sol shaqta uly daladan shyqqan uly tulǵalar kýpúralarǵa beınelendi. Sodan beri birneshe márte ózgerdi. Árlendi. Álem boıynsha «eń ádemi aqsha» degen nomınasıany da ıelendi.
Aqshaǵa qatysty yrym-tyıymdar. Eń qyzyǵy mynada. Bizdiń tirshiligimizge aqsha osynshalyqty sińip ketkeni sonshalyq – yrym-tıymdar paıda bolǵanyna kýámiz. Máselen, «Túnde aqsha berýge bolmaıdy» dep jatady. Bul aqshamen birge onyń qasıeti ıakı baılyǵy sol adamǵa kóship ketedi degendi uǵyndyrady. Saýda-sattyq salasynda aqshamen taýarlar men zattardy sıpap (yrymdap uryp) qoıady. Munyń syry qarajat kóbeıip, tabys artsyn degendi bildiredi. Qysqasy, osylaı jalǵasa beredi.
Sondaı-aq, Táýelsizdik merekesi qarsańynda ulttyq naqyshta bezndirilgen monetalardyń aınalymǵa enetini kóńil qýantady.
Tobyqtaı sózdiń túıini. Robert Kııosakı «Aqshanyń quly bolýǵa da, bıi bolýǵa da bolady» deıdi. Dúnıe júzine tanymal bıznesmenniń oıymen tolyqtaı kelisýge negiz bar. Joǵarydaǵy pikirlerdi bir arnaǵa toǵystyryp, daralap, saralaǵanda, osyǵan saıady. Aqshanyń fılosofıasyn túsiný árkimniń ózine ǵana aıan. Bastysy, eńbek aq, tabys adal bolǵaı! Sonda dittegen maqsatqa mańdaıy jarqyrap jeteri anyq.