2024 jyl álem tarıhynda «saılaý jyly» retinde este qalary anyq. Jyl basynan beri kóptegen elde eleýli saıası básekeler ótip keledi. Alaıda, AQSH-ta qarashada ótetin prezıdent saılaýy qazirdiń ózinde tórtkúl dúnıeniń nazaryn buryp-aq tur. Jahandyq kóshbasshy derjavanyń ishki-syrtqy saıasaty álemniń ár túkpirine óz áserimen jetip jatady. Sol úshin de bul eldegi ár retki saılaý naýqanyn álem bolyp talqylaıtyny bar. Talqylaǵanda da ár el saılaý nátıjesin óz turǵysynan baǵalap, boljap, ózine kelip-keteri qandaı degen saýaldarǵa jaýap izdeıdi. Áli 100 kúnnen asa ýaqyt bar bolsa da saılaý nátıjesine boljap, keler-keterin eksheýge ertelik etpeıdi. Sonymen, kezekte Qurama Shtattardaǵy qos partıanyń qazirgi jaǵdaıyn esepke ala otyryp, alǵashqy adymdaǵy boljamdarymyzdy usynamyz. Ári demokrattar nemese respýblıkashyldar jeńisiniń yqtımal áserlerine taldaý jasaıtyn bolamyz.
Demokrattardan úmitkerler az emes
Tórt jyl buryn Qurama Shtattar tarıhyndaǵy eń tartysty saılaý ótken bolatyn. Bıylǵy doda odan aspasa kem túspeıdi. Baıden úmitkerlikten bas tartqannan keıin Demokratıalyq partıa ǵana emes, AQSH-tyń saılaý júıesiniń ózi úlken tyǵyryqqa tireldi. Saılaýǵa 3 aı shamasynda ýaqyt qaldy, mundaı ýaqytta bir taraptyń úmitkersiz qalýy el tarıhynda kezdespegen. Zańǵa sáıkes vıse-prezıdent Harrıstiń úmitkerligi tamyz ortasyndaǵy partıa sezinde turaqtanýy tıis edi. Áıtsede, Demokrattar oǵan deıingi ýaqytty Respýblıkashylardyń paıdasyna berip qoıyp qarap otyrmasyn ańǵartty. Partıa delegattary qysqa ýaqyt ishinde Harrıstiń úmitkerligin jaqtap shyqty. Ári ol aınalasy 3-4 kún ishinde saılaý naýqany úshin 100 mıllıon dollardan asa qarjy jınaı aldy.
Osydan keıin ony Dempartıanyń resmı úmitkeri dep ataı berse de bolar. Áıtkenmen, partıa ishindegi qoldaý el ishiniń qoldaýy degendi bildirmeıdi. Demokrattar bar bolǵany qıyn jaǵdaıdan shyǵyp ketýdiń qamyn istep jatqandaı. Kamala Harrıspen básekege túskisi keletin demokrat úmitkerler de atalyp qaldy. Qysyltaıań sátte demokrattardyń úmitin aqtaýǵa turarlyq adamdardyń esimderi atala bastady. Ol qatarda Mıchıgan gýbernatory Grechen Ýıtmer, Kalıfornıa gýbernatory Gevın Núsom, Pensılvanıa gýbernatory Josh Shapıro, Illıoıs shtatynyń gýbernatory Dj.B.Prıtskerler bar. Sońǵy ekeýi Trampqa qarsy batyl synshy retinde tanylǵan saıasatkerler. Arasynda Harıspen básekege túsip jatsa Gevın Núsomnyń jeńip shyǵýy múmkindigi joǵary. Ol sońǵy jyldary Demokrattardyń jarshysy ári udaıy ósip kele jatqan saıası yqpalǵa ıe tulǵa retinde tanylǵan. Eń qyzyǵy, osy atalǵandardyń bári derlik demokrattar úshin 2028 jyly ótetin saılaýdyń basty úmitkerleri dep atalyp júretin. Buǵan qarap Demokratıalyq partıa óz ishinde úmitkersiz qalý senarıine daıyn bolmaǵanyn kóremiz.
Árıne, partıalastarynyń qoldaýyna jáne saılaý naýqanyn qarjylandyratyn taraptardyń belsendiligine qarap Kamala Harrıs demokrattardyń negizgi úmitkeri dep tanı bersek bolady. Bunyń bárin aıtyp otyrǵan sebebimiz, demokrattardyń qazirgi qadamdarynan olardyń jeńiske jetý yqtımaldyǵyn boljaýǵa tyrysý bolatyn. Búginge deıingi aıaq alystaryna qarap Dempartıanyń Respýblıkashyldarǵa qaraǵanda yryqsyz orynda turǵanyn aıtý qıyn emes.
Tramp bir qadam alda...
Demokratıalyq partıa tarapy úmitkerin aýystyryp jatqanda, Respýblıkashyldar saılaýaldy úgit-nasıhatyn bastap ketti. Bul – Tramp komandasynyń qazirgi basty artyqshylyǵy. Eger jarys sońyna deıin osy pozısıasyn saqtap tursa nemese birneshe qadam ozyp ketse, onda Tramptyń ekinshi ret prezıdent bolý yqtımaldyǵy zor. «Qyzyldardyń» (Respýblıkashyldar) saılaýaldy is-qımyldarynan biz burynǵy memlekettik keńesshi Jaret Kýshnerdiń qoltańbasyn tanyp turmyz. Kez kelgen qolaısyz sıtýasıany ózine qolaıly baǵytqa buryp jiberetin Tramptyń kúıeý balasy qazir de onyń senimdi keńesshisi.
Prezıdenttik ókilettiligi kezindegi keıbir máseleler jáne jeńil júristi aktrısa daýy syndy basty kandıdat úshin jaǵymsyz isterdiń bári Tramptyń paıdasyna sheshilip kele jatýy onyń komandasynda sheber úılestirýshiler men isker menedjerlerdiń bar ekenin bildiredi. Onyń ústine, basty úmitkerge jasalǵan qastandyq prezıdenttikke úmitkerdiń el ishindegi qaharman obrazyn tipti de bıiktetip jiberdi. Tisqaqty saıasatker, tájirıbeli oıynshy, kúshti qarsylas sanalatyn Baıdenniń jarystan shyǵyp qalýy da Tramp úshin taǵy bir olja. Onyń «Kamala Harrısti jeńý Baıdendi jeńýden áldeqaıda ońaı» deýi beker emes. Eger qazir úmitkerlerdiń saıasat alańyndaǵy salmaǵyn baǵalasa Harrıs Trampqa teń keletindeı bedel jınap úlgergen joq.
Respýblıkashyldar saıası dodaǵa saqadaı saı
Árıne, eger saılaý basqa bir elde ótip jatsa osy salystyrýlar arqyly-aq Trampty Qurama Shtattardyń kelesi prezıdenti retinde atar edik. Alaıda, bul Amerıka Qurama Shtattary, saıası tehnologıalar jetilgen, ári qyzý básekege toly el. Saıası toptardyń taǵdyry qysqa ýaqyt ishinde ózgerip otyratyn jer. Sondaı boljaýsyzdyqtar arasynan Tramptyń taǵdyr-táleıin taıdyryp, Harrıstiń baǵyn aspandatyp jiberetin áldebir oqıǵalardyń bolmaıtynyna eshkim kepildik bere almaıdy.
Saılaý taǵdyryn sheshetin amerıkalyqtar, sonyń ishinde de birneshe shtattaǵy turǵyndardyń tańdaýy jeńimpazdy anyqtaıtyndaı. Endi ǵana partıalastarynyń qoldaýyna ıe bolǵan Harrıs barlyq shtattardy aralap shyǵýǵa ýaqyty joq. Degenmen, shtattardyń óz dástúri bar. Keı shtattarda demokrattardy qoldaýshylar basym bolsa, keı shtatta respýblıkashyldardyń udaıy bási bıik bolyp jatady. Ýaqyt az qalǵandyqtan Harrıs barlyq shtattardy aralap júrmeıtini belgili. Sondyqtan Tramppen eń surapyl báseke oryn alatyn sht att arǵa basymdyq berýi múmkin. Iaǵnı Pensılvanıa, Ogaıo syndy aldynǵy saılaýda ıtjyǵys túsken shtattardaǵy jeńis mańyzdy bolǵaly tur. Eger kimde-kim AQSH-tyń kelesi prezıdentin aldyn ala anyqtaǵysy kelse, osy shtattardaǵy saılaýaldy is-qımyldaryn baǵalaýyna týra keledi.
Qalaı desek te, Trampty bas úmitker etken respýblıkashyldardyń saıası jarysqa saqadaı saı ekenin kórip otyrmyz. Tramp óziniń qaıta prezıdent bolatynyna kúnnen-kúnge sene túskendeı. Desek te, syrtqy geosaıası jaǵdaılar da amerıkalyqtardyń tańdaýyna áser etetini taǵy bar. Iaǵnı amerıkalyqtar qazirgideı kúrdeli jahandyq jaǵdaıda ishki máselelerge basa nazar aýdara ma, álde jahandyq máselelerdi mańyzdyraq dep taba ma? Mine, osynyń ózi de jeńimpazdy anyqtaýdyń basty krıterııinde turary sózsiz.
Eki tarap jeńisiniń yqtımal áserleri
Eger Tramptyń qazirgi basymdylyǵyna qaramastan demokrattar saılaýda jeńip shyqsa ne bolmaq? Onda Aqúıdiń qazirgi ishki-syrtqy saıasaty óz jalǵasyn tabady. Syrtqy saıasatta Ýkraına men NATO baǵytyndaǵy qazirgi úrdis jalǵasa bermek. Demokrattardyń jeńisi Qurama Shtattardy áli de baısaldy oıynǵa qaraı tartady, derjavanyń bul ustanymy qazirgi halyqaralyq shıelenisterdiń boljaýsyzdyǵyn jalǵastyra beredi. Bylaısha aıtqanda, qazirgi halyqaralyq jaǵdaı áli de biraz jyldarǵa sozyla túspek.
Bul Ýkraına jaǵdaıyna da qatysty. Djo Baıden Ýkraınany qoldaý ustanymyn batyl jalǵastyrýshy prezıdent ekeni málim. Biraq bul qoldaýlar udaıy kedergilerden ótip otyrýyna týra keldi. Keıde birshama ýaqyt qarjylyq jáne qarý-jaraq jaǵyndaǵy qoldaýlar úzilip qalyp otyrdy. Bunyń bári Ýkraınadaǵy soǵystyń nátıjesiz, boljaýsyz kúıde sozyla berýine óz áserin tıgizip keledi. Bylaısha aıtqanda, tolyq ári qarqyndy qoldaý arqyly Ýkraınany basymdyqqa shyǵarmaıdy nemese qoldaýdy toqtatyp Re seıge jeńis berip te ketpeıdi. Nátıjesinde bul ózge elder men aımaqtardaǵy geosaıası úrdisterge áser etip, derjavalar birin-biri ańdyp, orta-shaǵyn elder olardy baǵyp otyratyn qazirgi kartınany qalyptastyrdy.
AQSH úkimetin demokrattar bılegen kezde udaıy osyndaı tásilder arqyly ózderiniń strategıalyq qarsylastarynyń shydamyn taýysatyny bar. Bul degenimiz, AQSH – Qytaı, AQSH – Reseı qarym-qatynastarynyń tipti de uzaqqa sozylatyn shıelenisin kórsetedi. Orta – shaǵyn elder turǵysynan osyndaı úrdistiń uzaqqa sozylýy belgili deńgeıde ýaqyt pen múmkindik berse, endi bir qyrynan kópjaqty syrtqy saıasatty saqtap turýdaǵy erik-jigerdi de muqaltady.
Tramp aldynǵy ókiletti kezeńinde óziniń keskin áreketterimen tanyldy. Mysal kóp: Meksıka shekarasyna qorǵan soǵý; Qytaımen saýda soǵysyna kirý; Iranmen ıadrolyq kelisimnen shyǵyp ketý; Soltústik Koreıamen ashyq kelissózderge ótý. Týrasynda mundaı tosyn qadamdar álem elderin alańdatady. Biraq onyń tıimdi tustary da bar, ıaǵnı úrdisti tezdetedi. AQSH pen Qytaı arasynda 30 jyldan asa ýaqytqa sozylǵan belgisizdik, astyrtyn báseke Tramp tusynda ashyqqa shyqty. Ári Tramp tusynda jańa strategıa daıyndalyp, Qytaıdy óziniń basty startegıalyq qarsylastarynyń qataryna qosty. Ári sol tusta AQSH Orta Shyǵystaǵy strategıasyn da jańartyp, Aýǵanstan men Sırıa, Irak jerlerinen áskerin shegindirdi. Basty nazardy Úndi-Tynyq muhıtyna qaraı burdy.
Eger aldaǵy saılaýda Tramp jeńiske jetse, biz osy baǵyttardaǵy syrtqy saıasattyń jandana túsetinin boljaı alamyz. Ásirese, AQSH – Qytaı qarym-qatynasy qaqtyǵys qaýpine deıin jaqyndap, sodan keıin ǵana kelisim joldaryn izdeýge ótýi múmkin. Al Ýkraına máselesinde Tramptyń jeńisi kelissózderdi jaqyndatýy bek múmkin. Árıne, kelissózder qaı tarapqa tıimdi jaǵdaıda bolatyny boljaýsyz, sóıtse de Tramp óziniń NATO men EO-daǵy odaqtas seriktesterin synap-mineýdi qaıtalaıdy. Bul Vashıngtonnyń Eýropamen bolǵan qarym-qatynasyn salqyndatyp, EO elderi Ýkraına máselesinde ózge shyǵar joldar izdeı bastaýy ǵajap emes.
S5+1 formaty qaıta jandanýy múmkin
Túpki oıyn astarlap aıtatyn, ári boljaý qıyn demokrattarǵa qaraǵanda aıtaryn aıtyp tastap qarap otyratyn Tramp úkimetimen jumys isteý jeńilirek. Áıtse de, onyń da syn-qateri jeterlik. Djo Baıden Orta Azıa elderiniń lıderlerimen basyn qosqan alǵashqy AQSH prezıdenti bolǵanymen, S5+1 formaty Tramp kezinde jandanǵan. Ári Tramp kezinde Qazaqstan – AQSH arasyndaǵy saýda kólemi 40 paıyzǵa, elimizge kirgen amerıkalyq ınvestısıa kólemi derlik eki esege óskeni bar. Demokrattardan keıin qaıtalaı bılikke kelip jatsa S5+1 formaty tipti de jandana túsýi múmkin. Alaıda, bul joly mol geosaıası qaterimen qosa kelýi de ǵajap emes. Sebebi, Tramptyń Aqúıge oralýy keıbir geosaıası úrdisterdiń qarqynyn arttyryp jiberedi. Sonyń ishinde bizdiń aımaq úshin derjavalardyń básekesi de bar. Vashıngtonnyń aımaqtaǵy is-qımylyna qarata Beıjiń men Máskeýdiń jaýaby aımaq úshin úlken qolaısyzdyqtardy ala kelýi ábden múmkin.