AQSH – Qytaı «jylymyǵy»: Derjavalar básekesi

Qazaqstan men aımaqqa qalaı áser etedi?

Ótken aptada Qytaıdyń AQSH-taǵy jańa elshisi óz qyzmetine kiristi. Uzaq úzilisten keıin Beıjińniń Qurama Shtattardaǵy dıplomatıalyq is-qımyldary qaıta jandandy. Al sodan birer kún buryn Prezıdent Baıden Japonıada turyp, AQSH – Qytaı qarym-qatynasynda «kóp uzamaı jylymyq bolady» degen edi. Bundaı sáıkestik sheteldik BAQ pen sarapshylardyń nazaryn aýdarmaı qalǵan joq. Bul - bizdiń tarapymyzdan da kóńil buratyn másele. Sebebi, AQSH – Qytaı qatynasy Qazaqstan men Orta Azıaǵa keıde tikeleı, keıde janamalaı áser etedi.

QAISHYLYQTYŃ QAINARY – KÓSHBASSHYLYQ ORYNDA

Tramp kezindegi saýda soǵysy­nan tartyp, AQSH – Qytaı qarym- qatynasy turaqty túrde nasharlap keldi. Týrasynda, qaıshylyq budan áldeqaıda erte kezeńnen tamyr al­ǵan. Kelispeýshilik tek saýda qaty­nastarynan ǵana emes, zıatkerlik menshik quqyǵynyń qorǵalýy, ashyq ekonomıka, adam quqyǵy jáne demokratıa prınsıpterine qatysty ustanymdarda da kórinis tapty. Ońtústik Qytaı teńizindegi terıtorıalyq daýlar, Gonkongta­ǵy quqyqtyq ózgerister, Tıbet jáne Shyńjań máselelerinde usta­nymnyń alshaqtyǵy Vashıngton men Beıjińniń qaıshylyǵyn ese­leı berdi. Aınalyp kelgende, qaı­shylyq astarynda AQSH pen Qy­taıdyń jahandyq kóshbasshylyqqa talasy jatty. Qos tarap ta halyq­aralyq qatynastardyń erejesin óz múddesine beıimdeýge degen derja­valyq maqsattan bas tarta almady.

Sońǵy jaǵdaılarǵa keler bol­saq, eki el ortasynda «názik taqy­ryp» delinetin Taıvan máselesi soǵystyń qaýipti biltesi retinde atalyp turǵan shaqta, álemdi dúrliktirgen «baqylaý shary» oqı­ǵasy otqa maı quıǵandaı boldy. Bul tusta kóptegen sarapshylar AQSH pen Qytaı qaqtyǵystyń qaýipti qyzyl syzyǵyna qaraı syr­ǵyp barady desti. Ýkraınadaǵy soǵysqa baılanysty Batystyń Qytaıǵa artqan úmiti aqtalmaıty­ny belgili boldy. Kerisinshe, Beıjińniń Máskeýmen qarym-qaty­nasy damyp, Vashıngtonmen dıa­logtary nátıjesiz kúıde qaldy. Bundaı kartınaǵa qarap, álemniń birinshi jáne ekinshi ekonomıkasy­na ıe elder arasyndaǵy dıploma­tıalyq baılanystardy qalpyna keltirýge jol qalmaǵandaı kórin­gen.

Dál osyndaı jaǵdaıdaǵy QHR men AQSH qatynasyn túrli sarap­shylar túrlishe baǵalady. Aıta­lyq, AQSH Memdepartamentiniń Saıasatty josparlaý bóliminiń bu­rynǵy múshesi Robert Mennıng jaqyndaǵy bir suhbatynda: «AQSH pen Qytaı qarym-qatynasy birtin­dep «ólim spıraline» túsip bara­dy, sondyqtan da eki tarap baryn­sha belsendi jumys istep jatyr, sebebi jaǵdaıdyń baqylaýdan shyǵyp ketýin eki jaq ta qalamaı­dy», – degen pikirin jetkizgen eken.

Mine, osy kezde Qytaıdyń dıa­logqa qaraı qadam jasaýy jáne Baıdenniń málimdemesi «jyly­myq» kórinisin elestetti. Al Qy­taıdyń 4 aıdaı bos turǵan AQSH-taǵy elshisiniń ornyna jańa tulǵanyń kelýi de bul kartınanyń boıaýyn qalyńdata tústi.

JAŃA ELSHİ «JYLYMYQ» ALYP KELDİ ME?

Qytaı taǵaıyndaǵan jańa elshi Sıe Fen (Xie Feng) óziniń dıploma­tıalyq qyzmetin bastaý úshin ótken seısenbide AQSH-qa bardy. Nú- Iorktegi Djon Kennedı halyqara­lyq áýejaıynan túse sala, ony amerıkalyq BAQ ókilderi suraq­tyń astynan aldy. Sondaǵy qysqa jaýaptarynda Sıe Fen qazirgi Qytaı – AQSH qarym-qatynasy kúrdeli qıyndyqtarǵa tap bolǵa­nyn moıyndady jáne óziniń eki el arasyndaǵy almasý men yntymaq­tastyqty arttyrýǵa kúsh salý úshin kelgenin málimdedi.

Qurama Shtattar tarapy da Sıe Fenniń elshi bolyp kelýin qupta­dy. Memdepartament buǵan qatys­ty tek pozıtıvti málimdemeler jasady. Mysaly, atalǵan departa­ment ókili Mettú Mıller óziniń resmı málimdemesinde: «Biz taǵaıyndalǵan elshimen, onyń komanda­symen jumys isteýdi asyǵa kútemiz. Buǵan deıin de aıtqan edik, báseke­lestikke jaýapkershilikpen qaraý­dy jalǵastyra beremiz», – degen bolatyn.

AQSH – QYTAI QARYM- QATYNASYNYŃ  BİZGE YQPALY QANDAI?

Keıingi on jylda AQSH Úndi-Tynyq muhıty aımaǵyn tutastaı bir geosaıası aımaq retinde qaras­tyrýdy túbegeıli ornyqtyrdy. Bul tájirıbeni Ekinshi dúnıe­júzilik soǵys kezindegi Germanıa­dan alǵanyn bilemiz. AQSH pen Qytaı syndy eki derjava arasyn­daǵy qaıshylyqqa toly qarym-qa­tynastar mine, osy aımaqta bolyp jatyr. Bir qaraǵanda, bizge alys aımaqtaǵy jaǵdaıdyń Qazaqstan men Orta Azıaǵa qatysy joqtaı kórinedi. Shyndap kelsek, múlde olaı emes. Qytaıdyń sońǵy kezdegi Orta Azıaǵa ekonomıkalyq jáne saıası qatysýynyń belsendi bola túsýi - tikeleı atalǵan alyp aımaq­taǵy básekelestiktiń nátıjesi.

Olaı deıtinimiz, Qytaı óziniń shyǵys jáne ońtústik baǵyttaryn­da syrtqy álemmen qatysý boıyn­sha úlken qıyndyqtarǵa tap boldy. Ońtústik Qytaı teńizi aýmaǵynda­ǵy terıtorıalyq daý-sharlar, AQSH-tyń osy daýly máselege qa­tysty eldermen ornatqan ynty­maqtastyǵy ondaǵy Qytaıdyń túrli saladaǵy is-qımyldaryna tosqaýyl qoıdy. Aımaqtaǵy AQSH, Brıtanıa, Japonıa, Aýstralıa sekildi iri kúshterdiń ortaq qa­damdary alyp aımaqtaǵy Beıjińniń yqpal kólemine tusaý bola aldy. Óziniń ımport jáne eksport joldarynyń, ásirese, ener­getıka men taýar tasymaly joldary­nyń kedergige ushyraýy Qytaıdy qurlyq arqyly balama qaýipsiz jol tabýǵa ıtermeledi. Mine, osy arada AQSH – Qytaı qatynasynyń Orta Azıa men Qazaqstanǵa tikeleı yqpaly qandaı? Jalpy, osy sa­raptamada tujyrymdalǵan másele­lerge qaraǵanda, Beıjiń men Va­shıngton ózara qarym-qatynastaǵy qaıshylyqty oń baǵytqa aýysty­ryp, dıalog arqyly selkeý túsken senimdi qaıta ornyna keltiretindeı bolyp kórinedi. Shyn máninde solaı ma? Baıdenniń málimdemesi, Qytaı­dyń pozıtıvti qadamdary jáne elshiniń taǵaıyndalýy AQSH – Qy­taı arasyndaǵy muzdy erite ala ma? Biz bul saýaldardy otandyq sarapshylarǵa qoıyp kórdik.

Sarapshy dál qazirgi AQSH– Qytaı qarym-qatynasynyń jibı qoıatyn túri joq dep sanaıdy. Biraq ekspert bir túıinge basa nazar aýda­rýǵa shaqyrady. Aıtalyq, Qytaı tarapynan Reseıdiń Ýkraınadaǵy áreketi agresıa qatarynda baǵala­nýy Beıjiń–Vashıngton ortasyn­daǵy kelisimge jol ashýy yqtımal. Reseıge qarsy sanksıalyq qysym­dardyń tıimdiligi úshin AQSH pen Eýropa elderi Qytaıdan Reseıge qoldaý kórsetpeýin kútedi. Bul ja­ǵynan Beıjiń sheginisti qadam ja­sap jatsa, onda qarym-qatynastar­dyń turaqtalýyna negiz bar degen oıymen bólisedi. Rasynda da, AQSH pen Qytaı arasyndaǵy qarama-qaı­shylyqtar dıplomatıalyq, saıası salqyndyq qana emes. Eki memleket túbirli ulttyq múddesi retinde qa­rastyrǵan máselelerde báseke­lestik oryn alǵan. Geoekonomıka­l y q , geosaıası jáne jańa tehnologıadaǵy bul qyzý báseke ondaǵan jyldarǵa sozylatyn «Jańa qyrǵıqabaq soǵysyna» alyp kelýi de bek múmkin. Tipti, bul úrdis áldeqashan bastalyp ket­ken de bolar degen boljam bar.

Sonymen, alyp ekonomıkaǵa ıe eki eldiń qaıshylyqty qatynasy bizdiń elimiz ben aımaqqa yqpal etip jatqanyna kóz juma almaı­myz. Bul, tıisinshe, qoǵamdaǵy kózi­qaraqty jurtqa AQSH – Qytaı qa­tynasyna udaıy sergek qaper tanytý mindetin júktep otyr. De­genmen, bul arada Qytaıdyń aı­maqqa qaratqan derbes strategıa­synyń bar ekeni eskerilýi tıis.

Taqyrypqa oraı

Ómirbek QANAI, Almatydaǵy Eýrazıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, Úndi-Tynyq muhıt aımaǵy boıynsha sarapshy:

«AQSH pen Qytaı qarym-qatynasy bir elshige neme­se qandaı da bir kishigirim oqıǵaǵa baılanysty úlken ózgeristerge ushyraı qoımaıdy. Óıtkeni, bul arada eki eldiń syrtqy saıası-strategıalyq baǵyttaryna qaraý kerek. Ásirese, Amerıka keıingi kezderi Úndi-Tynyq muhıtyna barynsha na­zar aýdaryp otyr. Burynǵy kelisimderdiń syrtynda AUKUS dep atalatyn jańa ekonomıkalyq yntymaqtastyq platformasy qalyptasty. Olardyń bul aýqymdy aımaqtaǵy saıasaty ózgere qoımaıdy. Basty maqsaty osy aımaqtaǵy eldermen ekonomıkalyq, saıası jáne áskerı yntymaqtastyqty barynsha da­myta otyryp, Qytaıdyń Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy geosaıası jáne geoekonomıkalyq yqpalyn keńeıtý saıasatyna qarsy tosqaýyl qoıý. Mine, buǵan qaraǵanda elshilerdiń kelýi, mınıstrlerdiń kezdesýi sekildi qysqa merzimdi jylymyqtar bolýy múmkin, biraq túbegeıli oń baǵytqa qaraı ózge­redi dep aıtý qıyn. Bul rette Qytaıdyń qandaı talpynysy bar, soǵan da nazar salyp qaraý kerek.

Al Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy saýda, energetıka joldarynyń qysylýy mindetti túrde Qytaıdyń Qazaqstan, Orta Azıa arqyly ótetin tasymal dálizderine degen qajettiligin arttyrady. Pákistan arqyly Parsy shyǵana­ǵyna shyǵatyn dálizi áli júzege asa qoıǵan joq, Malakka buǵazyna Mánma arqyly óte alatyn jańa jobasy ondaǵy áskerı tóńkeriske baılanysty qaýipke tap boldy. Reseı–Ýkraına soǵysy da Qytaıdyń Eýropaǵa saýda jo­lyn býyp otyr. Osynyń bári Eýropamen bolǵan taýar tasymalynda Orta Azıaǵa kóbirek kóńil bólýge ıtermelep otyr».

Budan bólek, ol alpaýyt elderdiń arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qaı­shylyqtyń bizge tikeleı áseri etýi saýda soǵysy kezinde anyq kóringenin alǵa tartady. «AQSH-tan Qytaıǵa eksporttalatyn aýylsharýashylyq ónimderine tarıfter kúsheıgen kezde, bul ónimderdi Orta Azıa elderiniń Qytaıǵa eks­porttaýy kúsheıgen bolatyn. Bul uzaq ýaqytqa jalǵasa ma, joq pa, oǵan birde­ńe deý qıyn. Biraq osyndaı múmkindikterdi aımaq elderi barynsha paıdalanyp qalýy kerek. Amerıka – Qytaı saýda soǵysy kezinde bul oraıdy Ózbekstan jaqsy paıdalandy. Ózbek tarapynyń Qytaıǵa baǵyttaǵan aýylsharýashylyq daqyldary men kókónis, jemis-jıdekteriniń kólemi zor kólemde artty. Kerisinshe, Qazaqstan bul múmkindikti jetkilikti deńgeıde paıdalana almady.