Jeltoqsan aıy bastaldy. Bul aıda aqyryp keletin, qarly boranyn shaqyryp keletin «Aqyrap» amaly bar
Aldynda ǵana – qarashanyń sońǵy aptasynda ásem Almatyda keleńsiz kórinister boı kórsetti. Jańbyr jaýyp, sońy qar men kóktaıǵaqqa ulasyp, julqynǵan talaı «temir tulpardy» tizgindep, sabasyna túsirdi. Elimizdiń ózge óńirlerinde, ásirese, shyǵysy men soltústiginde uıytqyǵan borannyń saldarynan oryn alǵan jaǵdaılar jan túrshiktirdi. Osyndaı bolatynyn qazekeń tabıǵat amaldary arqyly kún ilgeri bilip, qamdanap, qymtanyp, saqtanyp otyrǵan.
«Aı kórdik, aman kórdik!» demekshi, jańa aı týdy, keýdesi kóterińki, tym shalqaq ta emes, tikireıip te turǵan joq. Bul aptalyq aýa raıynda kóp ózgeris bolmaıtynyn ańǵartqandaı. Iá, Jeldi aıy jelpinip, alaı-dúleı daýylyn, qar aralas jańbyryn ala kelmedi. Qarashanyń qarly, jeldi yzǵaryn ózine qaldyrdy. Aıaz kúrt synyp, jeldiń ekpini basylyp shyǵa keldi.
Ien dalany keń jaılaǵan atam qazaq jyldy tirshilik qamyna baılanysty bir-birine qarsy eki maýsymǵa – alty aı qys pen alty aı jazǵa bólgenimen, tabıǵı belgilerine qarap tórtke jiktegeni málim: jazǵyturym (kóktem), jaz, kúz, qys. Jer jańǵyryp, jyl bastalatyn jazǵyturǵy maýsym qazaqtarda Jyltoqsan dep atalǵan. Al ózge maýsymdar retimen ár toqsanyna sáıkes – Jaztoqsan, Kúztoqsan atalǵanyn zertteýshiler jazyp júr. Qystyń yzǵarly sýyq mezgili – úsh aıdy (jeldi, qańtar, aqpan) bir toqsanǵa biriktirip, Jeltoqsan dep ataǵan. Mine, jyldyń sońyn qorytyndylaıtyn, sýyq, jeldi aılardyń jarshysy Jeltoqsan búgin bastaldy.
Jeltoqsan - amaly kóp, jel men yzǵarǵa toly aı. «Qyrbastyń qyzyly», «Aqyrap», «Teke burqyl», «Kıiktiń mataýy», «Sirne», «Aıý jatqan» amaldary osy aıdyń enshisinde. Bularǵa qosymsha – 22 jeltoqsanda eń qysqa kún oryn alady. Esesine ertesinen bastap kún uzara bastaıdy. Babalarymyzdyń «Kún jeńdi!», «Órisimiz keńeıedi!», «Malymyz toıynady!» dep aǵashtarǵa mata baılap, atoılaǵan kezi sol ýaqyt. Iaǵnı shyrsha merekesi. Osyny kórgen, estigen kórshi-qolańdar alaýlatyp, jalaýlatyp, oǵan ózgeshe reń berip, ataý qoıyp, «Jańa jyl» dep toılap júr. Bul týraly ultymyzdyń janashyr basylymy «Almaty aqshamy» sońǵy onshaqty jyldan beri úzdiksiz jazyp keledi. Ýaqyt enshisindegi nárse ǵoı, túbi sheshimin tabar degen úmitimiz zor…
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, Jeldi aıynyń – 1-i. Aı júıesine súıensek, jańa aıdyń – 6-shy kórinisi. Eskishe esep endi 8 kúnnen keıin aı bastalatynyn kórsetip tur.
Alda «aqyryp keletin, qarly boranyn shaqyryp keletin» Aqyrap amaly kele jatyr. Bul amal osy jeldi aıynyń 15-ine deıin sozylady. Paıym boıynsha, baıtaq jerimizdiń bárinde jel, boran, yzǵar men aıaz kúshine enetin kez. Aldaǵy aptanyń aýa raıy asa jaısyz bola qoımasa kerek. Degenmen, Almatyda bet úsip, qulaq túsip qalatyndaı aıaz nemese boran bolmaǵanymen, bir kún qar, bir kún jańbyr almasyp otyratyn syńaıly...
BABALAR BOLJAMY
Aı qozǵalysyna qarap jasalǵan joramal:
*Aıdyń eki ushy súıir, óńi ashyq, shalqaq týsa, onda sol aı jaýyn-shashyndy, jeldi bolady.
*Aı týǵanda burynǵysynan úlkendeý kórinse, sáýlesi qyzǵylt bolsa, jaýynnyń belgisi.
*Aı bulyńǵyr bolsa, jańbyr jaýatyndyǵyn, ashyq bolsa, shýaqty bolatyndyǵyn bildiredi.