Kóktemmen birge Jer-Ana da býsanyp, qazaq dalasyna Jańa jyl kele jatyr. Ony 22 naýryzda kútip alamyz. Al atam qazaqtyń uǵymynda, 13 naýryzdy «Samarqannyń kók tasy erigen kún» deıtin uǵym bar. Samarqan – ózbek jerindegi qala. Onda bizge qandaı qatysy bar? Shyny kerek, el arasynda bul uǵym týraly ańyz, boljam kóp. Aqsaq Temirdiń nemeresi Ulyqbektiń astronom bolǵany tarıhtan belgili. Ol ǵylymı negizderge súıene otyryp aspan álemin zerttegen. 13 naýryzda Ulyqbektiń observatorıanyń aspanǵa qaraıtyn teleskopynyń betine kún eshqandaı burylyssyz dál túsetin bolǵan eken.
Samarqannyń kók tasy eridi
Bizde ata-babalarymyzdyń beıitine kóktas qoıatyn bolǵan. Bul dástúr qazir de bar. Sol kóktasty alý úshin Samarqan asyp, dál 13 naýryzǵa týralap baratyn bolǵan desedi. Sol kúni osy kóktasty kesip alý ońaı bolǵan kórinedi deıdi bir ańyzdarda. Al keıbir zertteýshiler «Samarqannyń kók tasynyń erýine» sımvolıkalyq sıpat berip, Naýryzdy qul quryqtan, kúń syryqtan qutylyp, «han qarashanyń esiginen qarap, qarasha hannyń tórine shyǵatyn kún» degen túsiniktiń aıasynda shoǵyrlandyrady.
Al 13-inen keıingi 14 naýryz – Kórisý kúni. Bul kúni aǵaıyn-jurt qystan aman-esen shyqqanyna qýanyp, ústine bar jaqsysyn ilip, mindetti túrde baýyrsaq pisirip, dastarhanǵa barlyq táttini molynan tógedi. Jasy kishi otbasy músheleri jasy úlkenderge kirip, qos qoldap amandasyp, kórisip shyǵady. Bir-birine «Bir jasyńmen!» deıdi. Ol «Bir jasqa eseıýińmen! Osy jylǵa aman-esen jetýińmen!» degen uǵymdy bildiredi. Qazaq qashanda dastarhanyn aıryqsha qasterlegen. Bul joralǵy jyl boıy toq júreıik, dastarhanymyz aralas bolsyn, qarym-qatynasymyzǵa syzat túspesin degen nıetten týǵan.
Osynaý shadymanǵa, aq bataǵa toly bul merekede máre-sáre bolǵan jurt osy qarqynmen 22 naýryzdy qarsy alady. Ol kún de alys emes. Basymyz aman, baýyrymyz bútin bolǵaı, aǵaıyn!
Kórisý kúninde qasıet bar
Ómirde árbir adam úshin ataýly kúnder bolady. Ásirese, óziniń týǵan kúni nemese jylda asyǵa kútetin mereke erekshe kóńil kúı syılaıdy. Men úshin týǵan kúnnen de mańyzdy, sol bir aýylda qalyp ketken beıkúná balalyqtyń «dámi» seziletin qasıetti kún bar. Ol – Kórisý kúni. Kórisý (amal) ǵurpynyń mánisinen habarsyz keıbireýler ataýyna qarap, «ánsheıin qol alysyp, amandasýdy da jeke mereke etip alǵan ba, onsyz da kóp kórispegen jandarmen tós qaǵystyryp, amandasý qazaqta bar salt qoı» dep oılaýy ábden múmkin. «Kórisýdi merekege teńeý logıkalyq turǵydan qısynsyz» dep keıbir ǵalymdar da aıtyp júr. Biraq bul kúnde qadir-qasıet bar. Qystan mal-jany aman shyǵyp, bir-birine qushaq jaıyp, keýde tosatyn kún.
Murnyńa anań pisirgen shelpek pen baýyrsaq ıisi sezilip, qulaǵyńa kórshiler men aýyl adamdarynyń, aǵaıyn-týystyń «Bir jasyńmen!» dep sóz bastap, amandyq-saýlyq jaýdyrǵan tilekteri estilip, erekshe aıtatyn sol bir «Kórisý tańy» máńgi esten ketpeıdi. Jáı kúnderi sabaqtan qalmaý úshin áreń erte turatyn biz Kórisý kúni uıqy shala bolsa da, erterek turýǵa qumar edik. Tańdaǵy qalyń uıqy jaıyna qalady. Iis shyǵarylyp, asqa bata jasalyp, Quran oqylady. Ata men ájege, úıdegilerge kórisý úshin aýyldaǵylar aǵylyp kele bastaıdy. Sodan bastap qas qaraıǵansha dastarhan jınalmaıdy, oshaq sónbeıdi, samaýryn sýdan qurǵamaıdy.
Jyl boıy jınalǵan ókpe-renishti bir sátte keshirýdi osy bir qasıet daryǵan kúnnen úırendim. Balalyǵym qalǵan jerde qazaqtyń Jańa jyl merekesin toılaý dál osy kórisý kúni – 14 naýryzda bastalyp ketedi. Aldymen úsh úıdiń esigin ashyp, kórisip shyǵý kerek degen yrym bar.
Mereke kúni mektepke barǵanymyzben, jóndi sabaq ta ótilmeıtin. Aýyldaǵy eń bıik ǵımarat – mekteptiń joǵary qabatynan aýyl alaqandaı kórinedi. Synyp terezesinen kishkentaı balalardan bastap, aýyl úlkenderiniń úı-úıdi aralap, kórisip júrgenin kórip, «búgin nege demalys emes?» dep syrttaı qyzyǵyp qarap otyratynbyz. Únemi qabaǵynan qar jaýyp, ashýyn oqýshylardan alatyn keıbir qatal muǵalimder sol kúni quddy bir basqa adam sekildi meıirimdi bolyp ketetin. Jasy kishilerdiń árbiriniń qolynda bir-bir úlken paketter bolady. Ol ne úshin deısiz ǵoı?
Úı ıeleri kórisip kelgen balalardyń qolyndaǵy paketterge úıip-tógip baýyrsaq pen táttiler salyp jiberedi. Qur qol jibermeıdi. Halqymyz dastarhanyn qasterlegen. Osy bir joralǵy «balalar toq júrsin, dastarhanymyz aralas, toqtyq bolsyn» degen nıetten týǵan. Qarapaıym dúnıe bolyp kóringenimen, ǵajabymen esimde qalǵan osy bir kúnde qanshama qazaqtyq jatyr deseıshi...
Amal merekesine ǵana tán «Bir jasyńmen!» tileginiń astarynda ystyq yqylas, qurmet pen syılastyq jatyr. Bul sózdiń maǵynasyn jete túsinbesek te, úlkenderden osy sózdi estigende, rasymen bir jasqa eseıip ketkendeı kúı keshetinsiń. Ol «bir jasqa eseıýińmen, osy jylǵa aman-saý jetýińmen» degendi bildiredi.
Bir-birimen kórisip jatyp, jyly shyraımen ókpe-renishti keshirip, aradaǵy arazdyq umytylyp, qut pen bereke tilep, qystan aman shyqqanymen quttyqtaý – eshbir ultta joq jóni bólek úrdis. «Kóktemede bir toıdym, kóbik qarda bir toıdym», «Amal keldi, otpan taýda ot jandy» degen sózdi dana qazaq Kórisý kúnine baılanysty aıtsa kerek.
Naýryzdyń 13-inen 14-ine qaraǵan túnde Aı men Amal juldyzy bir syzyqtyń boıyna teńesedi eken. Bul – ǵylymı dáleldengen teorıa. Sońǵy jyldary Amal merekesiniń aıasy keńeıip, Qazaqstannyń basqa da aımaqtarynda Naýryz meıramynyń bastamasy retinde toılanyp keledi.
TAQYRYPQA ORAI
Ahmet TOQTABAI, etnograf-ǵalym, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor: Ulttyq sananyń belgisi
Naýryz meıramy 4 kezeńnen turady. Birinshisi – tazalyq. Oǵan rýhanı, materıaldyq tazalyq jatady. Úıdi, qora-qopsyny tazalaýdan bólek, árkim janyn tazalaý kerek. Bir jyl boıy jınalǵan ókpe-renishti umytyp, arasy úzilgen aǵaıyn aralasa bastaıdy. Ekinshisi – kórisý. Qystaýda turǵan qazaqtar jer-aıaǵy keńip, kún jylynǵanda bir-birimen qaýyshyp, ataqty, aýzy dýaly aýyl úlkenderinen bata alatyn bolǵan. Úshinshisi – naýryzdyń dastarhan máziri. Úı-úıdi aralap, 40 úıden dám tatý kerek degen yrym bolǵan. Tórtinshi kezeńi – naýryzdyń oıyndary. Qazaqtyń ulttyq oıyndaryn uıymdastyrady.
Kórisý – tek batysqa emes, búkil qazaq jerine tán mereke. Naýryz jyrlarynyń ishinde «Kóris jyrlary» degen bar. Naýryzdyń fólklorynda kórisý birneshe jerde kezdesedi. Keıbir aımaqta jaqyny, týysy qaıtys bolǵan úıler kórisedi. Al bul kórisýdiń máni basqa, qýanyshty kórisý.
Buryn Naýryz meıramyn Qazaqstannyń ár aımaǵy kóktemniń kelýine baılanysty ártúrli ýaqytta toılaıtyn bolǵan. Qytaı qazaqtary naýryzdyń 11-inen bastap toılaı beredi. Ońtústikke kóktem erte keletindikten óńir halqy Jańa jyldy toılaýdy aqpan aıynyń sońynda bastap ketetin bolǵan. Al Arqada kóktem naýryzdyń aıaǵynda bastalatyndyqtan, 21-inen 22-sine qaraǵan túnnen jyldyń basy dep eseptegen. Meniń oıymsha, búkil qazaqqa ortaq merekeni bir kúnde atap ótý kerek. Ol – ulttyq sananyń belgisi.
Naýryzǵa qatysty eń basty qoljazba, ol – Omar Haııamnyń qoljazbasy. Naýryzdy kún men túnniń teńeletin ýaqytyna teńestirip, kúntizbeni qalyptastyrǵan, Hİ ǵasyrda sol kúntizbeni jasaýǵa qatysqan tulǵa. Ol 1079 jyly «kún men túnniń teńeletin ýaqyty» dep Naýryzǵa toqtaǵan. Oǵan deıin parsy abyzdary kúntizbeni durys eseptemegendikten Naýryzdy, Jańa jyldy toılaý jyldyń ár ýaqytyna aýysyp otyrǵan. Kóktemge, jazǵa, tipti kúzdiń qyrkúıegine de sáıkes kelgen kezi bolǵan. Biraq ol kúntizbe durys bolmaı, halyqtan salyq jınaıtyn ýaqyt durys sheshilmegendikten, kúntizbeni qaıta jasaý qolǵa alynǵan. Ol kúntizbeni jasaýǵa birneshe juldyzshylarmen birge Omar Haııamnyń ózi de qatysqan. Sol kezde ol kún men túnniń teńelgen kúni 21-22 naýryz kúni toılaıyq degen edi. Omar Haııamǵa deıin bul meıramdy parsynyń eski kúntizbesinde 14 naýryzdan atap ótken. Sol úrdis elimizdiń batys óńirinde saqtalyp qaldy.
Jańabek JAQSYǴALIEV, tarıh ǵylymynyń kandıdaty: Nege «amal ǵurpyn» elimizdiń batys bóligi ǵana merekeleıdi?
«Kórisý dástúri» batys oblystary men soǵan irgeles jatqan Reseıdiń qazaqtar mekendeıtin óńirlerine ǵana tán. Tarıhtyń tar tustarynda alyp kórshimizdiń menshigine ótip ketken qunarly jerler kezindegi aıbary asqan mańǵyt pen alshynnyń atajurty edi.
«Kórisýdiń» qupıa kiltin ashqymyz kelse, ólke etnografıasynyń erekshe qyry men syryna tereńirek úńilip, óńir tarıhynyń tuńǵıyǵyna boılaı túskenimiz jón. Kórisý ǵurpynyń tamyry qaıda jatqanyn zerttegen etnograftar men tarıhshylar atalmysh salttyń tórkinin kóne túrki-mońǵol dástúrimen baılanystyryp júr. Máselen, Mańǵystaý ólkesiniń tarıhyn uzaq ýaqyt boıy zerttegen Andreı Astafev «Amal (Kórisý) merekesiniń tamyry mońǵol men tývalyq halyqtarda jatqanyna» zer salsa, tarıhshy Asylbek Baıtanuly Shaǵan (Sagan sar) – mońǵol halqynyń dástúrli jańa jyl merekesi kúninde toılanatyn «Zolgoh» dástúri men bizdegi «Kórisý» kúniniń tuspa-tus kelýinde erekshe mán bar ekenine kóńil bóledi. Keltirilgen oı-tujyrymdardan neni baıqap, qandaı jaıtty ańǵarýǵa bolady? Osy rette áli kúnge deıin jurtshylyq kóp nazar aýdara qoımaǵan óńir tarıhyndaǵy bir jasyryn syrdy sýyrtpaqtaýǵa bolatyn sıaqty.
«Ár eldiń salty basqa, ıtteri qara qasqa» degen támsildi túsinýdiń esh qıyndyǵy joq. Qalaı bolǵanda da, qazaq etnogeneziniń qalyptasýynda «mońǵol faktoryn» joqqa shyǵarý áste qıyn. Qazaq halqynyń salt-dástúriniń ózegi kóne túrki-mońǵol qospasynda jatyr hám sonyń dálelindeı kóptegen ádet-ǵurpymyz ben salt-dástúrimizde uqsastyqtar kóp. Onyń bárin jipke tize bersek, taqyryptan aýytqyp ketýimiz múmkin.
Tańdanarlyǵy sol, bizge jetken tarıhı derekter XV ǵasyrǵa deıingi Reseıde de 14 naýryz – Jyl basy bop eseptelip, dúrkireı toılanǵanynan habar beredi. Ataǵy aıǵa jetip, «aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys» bop turǵan Altyn Ordanyń aıbyndy handaryna salyq tólep, pushaıman kúıge túsken qońsylarymyzdyń jaı-kúıi kóz aldyńa keledi. Keshegi kúni tórtkúl dúnıege tanylǵan Altyn Ordanyń sheksiz qudiretine taǵy bir tańqalyp, shirkin, bizdiń babalar-aı, deısiń de qoıasyń?!
«Kórisý kúnine» oraı zertteý júrgizgen etnograf-ǵalymdardyń paıymdary men «Kórisý kúniniń» geografıalyq ereksheligine baılanysty týyndaǵan oıymyz ben boljamdarymyzdyń qysqasha túıini – osy. Aıtylǵan pikirdi aıdan anyq aqıqat deýden aýlaqpyz, árıne. Bizdiń maqsat – aqıqatqa aparar iz ben súrleýdi tynymsyz izdep, sol jolǵa túsý ǵana.