Almaty qalasynda ulttyq sport pen mádenı dástúrdi ulyqtaıtyn «Uly dala oıyndary» ádettegideı sán-saltanatpen ótti. Qazaq halqynyń tarıhynan bastaý alatyn bul merekelik festıvál búginde qala jurtshylyǵy men qonaqtary asyǵa kútetin mádenı dástúrge aınalǵaly biraz jyl.
Almaty ıpodromyna jınalǵan oıynshylar Uly dalanyń kúsh-qýatyn, eptiligi men rýhyn kórsetti desek artyq emes. Festıváldiń maqsaty – ulttyq sport túrlerin dáripteý, halyqqa keńinen nasıhattaý, jastardy ata-babamyzdan qalǵan asyl muraǵa baýlý jáne qadirleı bilýge baýlý. Festıvál týynyń astyna jınalǵan sportshylar men ónerpazdar Almatynyń ıpodromyn ulttyq mádenıet alańyna aınaldyrdy.
Festıvál sheńberinde halyqqa keńinen tanymal kókpar, aýdaryspaq, teńge ilý, qyz qýý, jamby atý syndy at ústindegi oıyndar óte qyzyqty ótti. Bul oıyndar jigittiń denesin shynyqtyryp, eptilik, tózimdilik, shapshańdyq sekildi qasıetterin jetildirýge jeteleıdi. Máselen, aýdaryspaq – salt atpen kúresetin oıyn, ol kúsh pen eptilikti talap etedi. Áýelde ortaǵa osy festıváldiń joǵary deńgeıde ótýine atsalysyp, kórermenge jamby atý, teńge ilý, tazy salý, qyranmen ań aýlaý syndy ádemi qoıylymdar usynyp júrgen «Sultan seri» etno-ortalyǵynyń jigitteri shyqqan bolatyn. Qyzdy-qyzdymen kórermender arasynan da kúshin synaýǵa er azamattar atoılap shyǵa bastady.
Ásirese Ortalyq sport klýbynyń qyzmetkeri Baýyrjan Ábdiqaıym degen jigit shyǵa kelgende jurt dý qol soqty. Iá, ol osydan eki jyl buryn Almatyda ótken Naýryz meıramynda 50 keli tartatyn qoshqardy eki saǵat ishinde 2040 ret kóterip, jańa rekord ornatqan bolatyn. Eldiń oǵan bólek yqylas bildirýi sondyqtan. Bizdiń eldiń jigitteri – jigitterdiń tóresi ǵoı, qoshqar kótergen qara kúshtiń ıesi eken dep odan qaımyqqan eshkim joq, ortaǵa taǵy úsh jigit shyqty. Olardyń bireýi – Nurálı degen 19 jasar almatylyq bozbala. Berispedi. Uzaq beldesti. Árıne, qara kúshtiń ıesi, tájirıbeli Baýyrjan jeńdi. Biraq batyldyǵy, ońaı aýdaryla salmaǵan shymyrlyǵy úshin Nurálıge de bir syılyq buıyrdy.
– Nemeremdi uıyqtap jatqan jerinen oıatyp alyp keldim osy oıyndardy kórýge. At ústindegi saıystardy tamashalaý erekshe áser syılady maǵan. Bizdiń qazaq qyzdarynyń at ústinde otyrǵany qandaı keremet! Jebe tartqan sátteri de sulý ǵoı! Bul – naǵyz qazaq rýhynyń toıy! – deıdi festıvál kórermeni Saılaýkúl Qazbekqyzy.
Kókpar da óz deńgeıinde ótti. Onda Almaty men Almaty oblysynan quralǵan komanda tartysty. 45 kelilik «serkeni» at ústinde asqan eptilikpen ilip alyp qazandyqqa salý ońaı emes. Bilektiń kúshi, júrektiń rýhy synalatyn saıysta eki komanda teń túsip, dostyq jeńdi.
At ústindegi oıyndardan bólek, festıválde qazaq kúresi, asyq atý, qol kúresi, salmaq kóterý, sadaq atý, toǵyzqumalaq sekildi ulttyq saıystar da festıválge ár berdi. Bul saıystarǵa jasóspirimderden bastap áýesqoı sportshylarǵa deıin qatysty. Ásirese, balalar arasynda uıymdastyrylǵan asyq atý, qazaq kúres jarysy erekshe qyzyǵýshylyq týdyrdy. Balasynyń shashbaýyn kótere kelgen ata-analar da jeńimpaz bolyp, moınyna medal taqqan jetkinsheginiń jeńisine máz bolyp júr.
Festıvál tek sportpen shektelmegen. Qala turǵyndary men meımandary úshin etno-jármeńke uıymdastyrylǵan. Elimizdiń túkpir-túkpirinen kelgen sheberler teriden, aǵashtan, metaldan jáne kıizden jasalǵan buıymdaryn usyndy. Sondaı-aq, dástúrli qolóner boıynsha sheberlik sabaqtary da qyzyǵýshylyq týdyrdy.
Uly dala oıyndarynyń eń tartymdy bóligi báıge jarysy boldy. Kópshiliktiń yqylasyn aýdarǵan Alaman jáne Qunan báıgeleri tartysty ótti. Atbegiler baptaǵan sulý tulparlar jankeshti shabandozdarymen birge jelmen jarysa shapqanda qalyń kórermenniń de delebesi qozyp, qıqýlap dem berip otyrdy.
Kóz ushynda keýdesin kerip, tuıaǵyn jerge túıip alǵan barlyq tulpar bar kúshin salyp keledi. Dalanyń tynysy – erkin, dalanyń úni – dúbir. Sol dúbirdiń arasynan jal-quıryǵy jelmen jarysqan tulpardyń tuıaq úni ózgeshe estiledi eken-aý! Tuıaǵy qara jerge tıgen saıyn dalanyń júregi dúrsildeıtindeı.
Márege taıap qalǵan balań shabandozdy da baıqap turmyz. Kózinde jalyn, júzinde senim bar. Qolyndaǵy tizgini nyq. Denesi ıilip, jel ekpinine qarsy eńkeıgen bir sátinde tulpary ekeýi birtutas jaratylystaı kórinedi. Mine, máre syzyǵyn da kesip ótti.
Bul sát – jiger men erliktiń, rýh pen namystyń jarasqan, toǵysqan shaǵy. Shabandoz bala sulý tulparynyń moınyna asylyp, oǵan rahmet aıtyp jatqanyn alystan-aq baıqadyq.
Báıge jeńimpazdaryna uıymdastyrýshylar tarapynan qomaqty syılyqtar tabystaldy. Alaman báıgeniń (18 km) 1-ornyn – Tursynbek Álınur (Jambyl oblysy), 2-ornyn – Abzal Turǵanbek (Batys Qazaqstan oblysy), 3-ornyn – Aısultan Samatuly (Almaty oblysy), 4-ornyn – Bolat Ábdikárim (Almaty oblysy), al 5-ornyn Islambek Áýezhan ıelendi.
– «Uly dala oıyndaryn» jibermeı kóremin. Ásirese, at sportyn janym súıedi. Bala kúnimnen jylqy malyna óte jaqyn bolyp óstim. Ákem malsaqty kisi edi. Tulpar baptap, at ábzelderin jasaǵan usta bolǵan. Atymdy Ábzel dep qoıǵany da beker emes. Bes jasymnan atqa otyrǵyzdy. Jaılaýda jelmen jarysyp ósken qyzbyn. At báıgesi dese delebem qozyp turady. Osydan tórt-bes jyl buryn osy ıpodromda attan jyǵylyp, júre almaı qalyp, biraz qınalǵanym bar-dy. Balalarym áreń jiberdi osy festıválge. «Qyzdy-qyzdymen aldyńǵy jaqqa shyǵyp ketip júrmeńiz. Typ-tynysh úıde otyrsańyz bolar edi» dep meni aınytqysy keldi. Qalaı otyramyn úıde mynadaı dúbirdiń ishinde júrýim kerek qoı (kúledi). Bul – úlken-kishini biriktirip, urpaq sabaqtastyǵyn kórsetetin mereke. Bul oıyndarda tek attyń júıriktigi ǵana emes, shabandozdyń sheberligi de synalady. Osyndaı jarystar bizdi shynyqtyryp, ulttyq sporttyń qadirin arttyrady, – deıdi almatylyq zeınetker Ábzelhan Ájimoldaeva.
Festıváldi uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, mundaı is-sharalar ulttyq sportty ǵana emes, ulttyq mádenıetti de keńinen nasıhattaýǵa jol ashady.
– Biz jastarymyzdy tarıhyn, dástúrin umytpaýǵa, atqa miný mádenıetin qaıta ıgerýge shaqyramyz. Mundaı is-sharalar jastardyń boıynda ata-baba dástúrine degen qurmetti qalyptastyryp, ulttyq sananyń ósýine yqpal etedi. Sonymen birge, bul festıvál eldiń etno-týrızmin damytýǵa, Qazaqstandy sheteldik qonaqtarǵa tanystyrýǵa septigin tıgizip keledi, – deıdi «Almaty jattyqtyrýshylarynyń asosıasıasy» JSHS-niń ókili Baýyrjan Talǵatuly.
Iá, Almatyda ótken «Uly dala oıyndary» – qazaq halqynyń ǵasyrlar qoınaýynan jetken asyl qazynasynyń búgingi urpaqpen qaıta qaýyshýy. Ol – ótken men búgindi, dástúr men zamanaýılyqty jalǵaıtyn rýhanı kópir.
Uly dalanyń asqaq rýhyn dáriptegen osyndaı merekelik is-sharalar ulttyq mádenıettiń jandanýyna serpin berip, eldiń bolashaǵyna baǵyt silter ıgilikti bastama bolyp qala bermek.
«Uly dala oıyndary» festıvalin «Arqaıym» neo-etno-folk toby men «Alataý serileri» án-jyrymen qoldady.