Memleket basshysy Boao Azıa forýmynyń plenarlyq sesıasynda sóz sóıledi.
Bıylǵy 23-shi forým «Azıa jáne álem: ortaq syn-qaterler, ortaq jaýapkershilik» degen taqyrypta ótip jatyr, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz Aqordanyń resmı saıtyna silteme jasap.
Qazaqstan Prezıdenti atalǵan forýmda qurmetti qonaq retinde sóz sóıledi.
Memleket basshysy jıyn qatysýshylaryna iltıpat bildire otyryp, qubylmaly geosaıası ahýal men ekonomıkalyq qıynshylyqtyń saldarynan týyndaǵan jahandyq turaqsyzdyq jaǵdaıynda bul platforma dıalog pen halyqaralyq yntymaqtastyq ortalyǵy retinde mańyzdy ról atqaratynyn atap ótti.
– Osy onjyldyqtyń ortasyna qaraı jahandyq jalpy ishki ónimniń ósý qarqyny sońǵy 30 jylda eń tómengi deńgeıge túsetini aıqyndala bastady. Sonymen qatar jetekshi elder arasyndaǵy saýda qatynastarynyń shıelenisýi – áli de álemdik ekonomıkanyń aldynda turǵan negizgi syn-qaterlerdiń biri. Proteksıonızm saıasaty men saýda daýlarynyń ýshyǵýy jahandyq jetkizý tizbegin buzyp, ekonomıkalyq ósimdi tejeıdi, sondaı-aq ınvestorlardyń senimine selkeý túsiredi. Jahandyq ekonomıkaǵa damýdyń jańa paradıgmasy kerek ekeni anyq. Bul máseleni sheshe almasaq, taıaý onjyldyqtaǵy múmkindikter qolymyzdan sýsyp ketýi ábden yqtımal, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy ornyqty damýdyń jańa dáýirine qadam basar tusta Azıa elderi kósh bastap turǵanyna nazar aýdardy.
– Bıyl Azıa elderi álemdik jalpy ishki ónimniń 60 paıyz ósimine qol jetkizedi degen boljam jasalyp otyr. Dúnıejúzilik saýdanyń 53 paıyzy osy qurlyqtyń úlesine tıesili. Munda álemniń iri jáne qarqyndy damyp kele jatqan ekonomıkalary ornalasqan. Sońǵy jyldary Azıaǵa tartylǵan tikeleı sheteldik ınvestısıa kólemi edáýir ulǵaıdy. Sondaı-aq bul aımaqta patenttik ázirlemelerdiń 70 paıyzyna ıelik etetin álemniń jetekshi tehnologıalyq ortalyqtary bar. Qurlyq aıtarlyqtaı adamı resýrsqa ıe. Álemdegi iri 30 qalanyń 21-i Azıa qurlyǵynda ornalasqan. 2030 jylǵa qaraı orta taptyń tutyný kóleminiń ósimi 30 trıllıon dollar bolmaq. Boljam boıynsha onyń 1 trıllıon dollary ǵana batys ekonomıkasyna tıesili. Osy faktorlardyń barlyǵy munyń «Azıa renesansy» ekenin kórsetedi, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy aldaǵy jyldary jahandyq ósim men damýdy yntalandyrý isin jalǵastyrý úshin Azıa óńiriniń mol áleýeti bar ekenin atap ótti.
– Osy rette Boao forýmy jalpyǵa ortaq ekonomıkalyq progreske qol jetkizý jolyndaǵy Azıalyq ınovasıalyq tásildiń iske asqanyn anyq kórsetedi. Sondaı-aq bul jıyn Qytaıdyń jahandyq damýǵa degen ustanymynyń aıqyn sımvoly retinde tanyldy, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Memleket basshysynyń aıtýynsha, búginde Qazaqstan men Qytaı qarym-qatynasy tıimdi seriktestiktiń úlgisi sanalady. Elimiz Qytaıdyń Ortalyq Azıadaǵy negizgi saýda-ekonomıkalyq seriktesine aınaldy.
– Qytaıdyń aımaqtaǵy saýda-sattyǵy men salǵan ınvestısıasynyń teń jartysy Qazaqstannyń úlesine tıesili. Byltyr Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy taýar aınalymy 41 mıllıard AQSH dollaryn qurady. Bul – tarıhı rekordtyq kórsetkish. 2023 jyly elderimiz arasyndaǵy júk tasymalynyń kólemi 22 paıyzǵa artyp, shamamen 30 mıllıon tonnaǵa jetti. Osydan on jyldan astam ýaqyt buryn QHR Tóraǵasy Sı Szınpın Qazaqstanǵa jasaǵan sapary kezinde «Bir beldeý, bir jol» aýqymdy megajobasyn tanystyrǵan bolatyn. Atalǵan joba Shyǵys pen Batys arasyndaǵy negizgi kópir qyzmetin atqarady, al Qytaıdan Eýropaǵa qurlyq jolymen tasymaldanatyn júktiń 80 paıyzy Qazaqstan aýmaǵy arqyly ótedi. Bul mańyzdy artyqshylyqty biz tolyqqandy paıdalanýǵa tıispiz. Bizdiń óz ınvestısıamyz da «Bir beldeý, bir jol» bastamasymen strategıalyq turǵydan sabaqtas ári zamanaýı, mýltımodaldy, ekologıalyq turǵydan qaýipsiz jáne ornyqty ınfraqurylym qurýǵa baǵyttalǵan, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev óz sózinde elimizdiń jańa ekonomıkalyq baǵytyna aıryqsha nazar aýdardy.
– Byltyr elimizdiń ekonomıkalyq ósimi 5,1 paıyzdy qurady. Bul álemdik ekonomıkanyń boljamdy damý qarqynynan shamamen eki ese kóp. Biz ortamerzimdi perspektıvada ekonomıkanyń ósimin keminde 6 paıyz deńgeıinde ustap turýdy jáne 2029 jylǵa qaraı onyń kólemin eki ese ulǵaıtýdy josparlap otyrmyz. Osy maqsatqa qol jetkizý úshin men jańa ekonomıkalyq baǵytty jarıaladym. Bul bastama kúshti ári qarqyndy damyǵan memleket qurýǵa baǵyttalǵan qurylymdyq reformalardy júzege asyrýdy kózdeıdi. Qazaqstandaǵy ashyq esik saıasaty, mol resýrstar jáne lıberaldy naryqtyq reformalar kóptegen sheteldik, sonyń ishinde qytaılyq kompanıalardyń da nazaryn aýdardy. Osy oraıda biz azıalyq seriktesterimizdi ekonomıkamyzǵa ınvestısıa quıýǵa, ózara tıimdi yntymaqtastyqtyń jańa baǵyttaryn qarastyrýǵa shaqyramyz, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev fıskaldy jáne aqsha-nesıe júıesin jetildirý, qarjy aǵyndaryn keńeıtý, ınstıtýttardyń sapasyn arttyrý sharalary naryqtyq jáne básekege qabiletti ekonomıka qalyptastyrýǵa yqpal etedi, sonyń nátıjesinde atalǵan sala anaǵurlym ashyq, senimdi ári qarqyndy bola túsedi dep sanaıdy.
Alaıda, Prezıdenttiń pikirinshe, bul maqsattarǵa qol jetkizip, qazirgi jahandyq syn-qaterlerge tótep berý úshin kúsh biriktirgen jón. Osy oraıda Memleket basshysy birqatar ózekti mindetti aıqyndap berdi. Olardy iske asyrý úshin búkil álemdik qoǵamdastyq kúsh jumyldyrýy qajet.
Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýynsha, álemge ádildik pen ashyqtyq qaǵıdattaryna negizdelgen jańa ári kópjaqty saýda júıesi kerek.
– Búginde saýda kedergileriniń kóbeıýi, proteksıonızm men kelisimderdiń buzylýy jahandyq ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı qıyndyq týǵyzyp otyr. Bul túıtkilderdi sheshý úshin ádiletsiz saýda kedergilerin joıyp, sıfrlandyrý arqyly jetkizý tizbeginiń ashyqtyǵyn arttyrý qajet,– dedi Memleket basshysy.
Budan bólek, Prezıdent álemdik qarjy júıesine de jańa tásilder qoldaný kerek dep sanaıdy. Memleket basshysy qarjy júıesinde tek tańdaýlylar ǵana paıdaǵa kenelmeı, barlyq elge teń múmkindik berilýge tıis ekenin aıtty. Sondaı-aq halyqaralyq qoǵamdastyqty ornyqty qarjylandyrý salasynda barynsha pármendi sharalar qabyldaýǵa shaqyrdy.
– Naryqtyq kapıtalızasıasy orasan zor Azıadaǵy alyp oblıgasıalar naryǵy kóptegen damý jobalaryna qoldaý kórsetetin áleýetke ıe. Eýrazıalyq damý banki jańa qarjylyq ınvestısıalyq qural retinde panda-bondtardyń birinshi legin shyǵarýdy josparlap otyr. Bul jahandyq ınfraqurylym jobalaryn qarjylandyrý úshin asa mańyzdy bolýy múmkin, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Sonymen qatar Memleket basshysy azyq-túlik qaýipsizdigine qatysty ahýalǵa toqtaldy.
– Dúnıejúzi turǵyndarynyń shamamen úshten bir bóligi áli de azyq-túlik tapshylyǵyn sezinip otyr. Ortalyq Azıada bıdaı óndirý boıynsha jetekshi el sanalatyn Qazaqstan óziniń aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy áleýetin jahandyq azyq-túlik turaqtylyǵyn qamtamasyz etý úshin paıdalanýǵa nıetti. Biz maqsatty baǵdarlamalar jasaý, birlesken agroınnovasıalyq ortalyqtar qurý jáne ınovasıalyq tehnologıalar transferti arqyly halyqaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa tıispiz. Ol úshin kúsh jumyldyrýymyz kerek, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev Azıa elderi arasyndaǵy kólik-tranzıt yntymaqtastyǵyn nyǵaıtýdyń strategıalyq máni zor ekenine nazar aýdardy.
– Qoldanystaǵy jáne jańa kólik baǵyttaryn damytý úshin barynsha kúsh-jiger jumsaý asa mańyzdy. Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty nemese «Orta dáliz» osy sanatqa jatady. Atalǵan kólik baǵdary Azıa men Eýropa arasyndaǵy jetkizý tizbeginiń qaýipsizdigin áldeqaıda tıimdi qamtamasyz etedi. Byltyr osy baǵyttaǵy júk tasymaly eki ese artyp, 3 mıllıon tonnaǵa jetti. Aldaǵy jyldary bul kórsetkish 10 mıllıon tonnaǵa jetedi degen boljam jasap otyrmyz. Sondaı-aq Qazaqstan «Soltústik – Ońtústik» dálizin damytýda kórshi eldermen yntymaqtastyq ornatýǵa daıyn, – dedi Memleket basshysy.
Budan bólek, Qazaqstan Prezıdenti jahandyq ekonomıkanyń ornyqty ósimin qamtamasyz etý úshin tehnologıalyq yntymaqtastyqty, ásirese, jasandy ıntellekt salasyndaǵy yqpaldastyqty nyǵaıtý mańyzdy dep sanaıdy. Bul oraıda Prezıdent Qytaıdyń «Jasandy ıntellektini basqarý jónindegi jahandyq bastamasyn» qoldady.
Sondaı-aq Qazaqstan birlesken ınovasıalyq IT-jobalardy júzege asyrý maqsatynda Azıanyń jetekshi tehnologıalyq alpaýyttarymen seriktestik ornatýǵa múddeli ekenin málimdedi.
Memleket basshysynyń aıtýynsha, shıkizattyń asa mańyzdy túrlerin óndirý yntymaqtastyqtyń taǵy bir perspektıvti baǵyty sanalady.
– Sırek kezdesetin metaldar kóptegen tehnologıa úshin asa mańyzdy komponentke aınaldy. Olar ónerkásip, sıfrlyq tehnologıalar, ǵarysh jáne qorǵanys sıaqty strategıalyq salalarda múldem qaldyq bolmaıtyn deńgeıge jetý úshin qajet. Biz ýran, lıtıı, tıtan jáne basqa da sırek kezdesetin elementterdiń iri ken oryndaryn ıgerýdiń eń tıimdi tásilderin qoldaný maqsatynda halyqaralyq seriktestermen birlese jumys isteýdi jalǵastyra beremiz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy sózin qorytyndylaı kele, Azıa óziniń ekonomıkalyq, tehnologıalyq jáne mádenı artyqshylyqtaryn paıdalaný arqyly álemniń keleshek damý baǵytyn aıqyndaýda sheshýshi ról atqara alatynyna senim bildirdi. Bul rette Prezıdent Boao Azıa forýmy jáne Astana halyqaralyq forýmy (AIF) sıaqty mańyzdy halyqaralyq dıalog alańdarynyń praktıkalyq perspektıvasy zor ekenin atap ótti. Osy múmkindikti paıdalana otyryp, Qasym-Jomart Toqaev BAF qonaqtaryn 2024 jyldyń maýsym aıynda ótetin Astana halyqaralyq forýmyna shaqyrdy.
Sonymen qatar jıynda BAF Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy Pan Gı Mýn, Búkilqytaılyq halyq ókilderi jınalysy Turaqty komıtetiniń tóraǵasy Chjao Leszı, Naýrý Prezıdenti Devıd Adang, Shrı-Lanka Premer-mınıstri Dınesh Gýnavardena, Domınıka Dostastyǵynyń Premer-mınıstri Rýzvelt Skerrıt, «Aqsaqaldar keńesi» halyqaralyq úkimettik emes uıymynyń tóraǵasy Merı Robınson, EYDU Bas hatshysy Matıas Kormann, Dúnıejúzilik zıatkerlik menshik uıymynyń bas dırektory Daren Tang jáne Kambodja Koróldigi Halyqtyq partıasynyń tóraǵasy Hýn Sen sóz sóıledi.