Biz ádette Abaımen maqtanamyz, «kemeńger aqynymyz», «uly oıshylymyz» deımiz. Biraq maqtaný bir bólek te, baǵasyna jetý bir bólek. Osy turǵydan alǵanda «áttegen-aı» deıtin jaǵdaılar kóp. Oǵan mysal retinde sońǵy ýaqytta Abaı murasyna shabýyldyń kóbeıip ketkenin aıtsaq ta jetkilikti. Biz osy tóńirektegi máselelerdi fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Aıgúl İsimaqovamen birge qarastyrýdy jón kórdik.
– Aıgúl apaı, Alash kósemderi Álıhan Bókeıhan men Ahmet Baıtursynuly «Qazaqtyń bas aqyny» dep anyqtap bergen Abaıdy joqqa shyǵarýǵa tyrysý búginde kimge jáne ne úshin kerek, qalaı oılaısyz?
– Shynymen de, búkil saıası, áleýmettik máselelerdi attap ótip, Abaıdy joqqa shyǵarý sońǵy birer jylda qaıta jańǵyrdy. Basqa emes, ózimizdiń qazaǵymyzǵa aıtqyzyp qana qoımaı, jyl saıyn qaıta-qaıta esimizge salyp otyratyn boldy. Abaıdy qorǵaı almaı otyrǵanymyz qazirgi Abaıtanýdyń deńgeıin kórsetedi. Kezinde sovettik bılik Abaıdy «feodalshyl», «eskishil», «taptyq zamanǵa qarsy, sondyqtan sovet úkimetine qajet emes» dep joqqa shyǵarǵan. Áýeli Reseı patshasy, keıin totalıtarlyq sovet bıliginiń qýǵyn-súrgininde júrip, Abaıdy qorǵaý úshin Alashtyń saıası elıtasy bastaǵan ǵalymdar Abaıtanýdyń negizin salǵan zertteýler jazyp, Abaıdyń tuńǵysh kitabin shyǵaryp, siz ben bizge Abaıdyń murasyn saqtap qaldy. Sovettik kezdiń Abaıtanýy Alash ádebıettanýyn joqqa shyǵaryp, «ózimiz proletarlyq turǵydan tanytamyz» dep, birjaqty bolsa da, Abaı murasyna revızıa jasap tyndy. Abaıdy múldem joqqa shyǵarýǵa bilimderi jetpedi. Táýelsizdik alǵaly beri Abaıdyń birneshe jınaǵy shyqty. Burynǵysha: sovet kezindegi abaıtanýshylardyń jáne olardyń mańaıyndaǵylardyń qatysýymen. Eń zamanaýı, ǵylymı negizdisi – Qaıym Muhamedhan qatysqan 1995 jylǵy eki tomdyq boldy. 2022 jyly jaryq kórgen sońǵy jınaqta da Alash Abaıtanýshylary keltirgen aqyn mátinderi men olardyń Abaı tekstologıasyna qatysty pikirleri eskerilmegen. Bul – qazirgi Abaıtanýdyń zamanaýı ǵylymǵa saı bolmaǵandyǵynyń belgisi.
Degenmen Abaıtanýdyń óz damý joly bar. Ol – ıdeologıaǵa, ne bılikke tikeleı qatysy joq: óz damýy retimen kele jatqan sala. Abaı jınaqtaryn alyp qarańyzshy: redkollegıada Abaı týraly bir sóz aıtpaǵan sheneýikten bastap atyshýly mınıstrlerge deıin tur. Solar nege búgin jaýap bermeıdi? Bular Abaıǵa ne betimen qaraıdy?
– Ózińiz bilesiz, jýyrda Januzaq Ákim «Qara sózdi oqyǵan saıyn qazaq naqurystana beredi» dep maqala jazyp, tóbeden jaı túsirgendeı boldy. Sizdińshe, osyndaı pikir aıtýshylardyń kózdeıtini ne? Astarynda ne bar?
– Ol kisiniń mamandyǵyn bilmedim, biraq Abaıtanýǵa, onyń ishinde Tursyn Jurtbaıǵa eskertpe aıtatyn deńgeıde emes ekeni anyq. Bul pikirdiń basty messedji – avtor Prezıdentke hatynda «Abaıdyń Qara sózderindegi ult retinde qaralap, rýhyn jer qylatyn sóılemderdi alyp tastaý kerek. Jalpy, tutas ultty negizsiz qaralaý álem ádebıeti, óner, fılosofıa men órkenıette jat qubylys» deı kele, «qazaqtar týraly jaǵymsyz pikirlerdiń qalyptasýyna áser etti» degendi alǵa tartyp, «mektep oqýlyqtarynan Abaıdyń qara sózin alyp tastaý qajet» depti. Qazaq mektebiniń 3 synyp oqýlyǵynda Abaıdyń óleńderimen qatar «38 qara sózinen 60 sózden turatyn úzindide nadandyq, jalqaýlyq, qýlyq t.b. jaǵymsyz sózder» bar ekeni kórsetilgen. Bul endi Abaı emes, bul sol oqýlyq avtorlarynyń qatesi ekeni aıtylmaǵan! Kósegesi kógermegen oqýlyqtyń taǵy bir kemshiligi! Bastaýysh synyp túgili, osynshama synı pikirdi túsindirip beretin Abaıtanýshy saýsaqpen sanarlyq ekenin eskersek, 38 sózdi bastaýysh mektepte konteksinen julyp alyp berý – baryp turǵan dıversıa! 6 synyp oqýlyǵynda da budan soraqy úzindi konteksinen alynyp berilgeni de oryndy kórsetilgen.
Januzaq Ákimniń negizgi oıy: «Abaı qaıtys bolǵannan keıin 1933 jyly 4.2 mln. qazaqty ashtyqpen qyrý kezinde paıda bolǵan osy Qara sózderdiń shyǵýynyń ózi totalıtarlyq bıliktiń qazaqty rýhanı joıý úshin oılap tapqany emes pe» degenge saıady. Osy rette «Abaıdyń qara sózderindegi ultymyzdy qaralap, rýh pen namysty jer qylyp, jastardyń sanasyn ýlaıtyn jerlerdi mektep oqýlyǵynan alyp tastaýdy sheshetin ýaqyt keldi» degen avtor.
Urpaqqa «jany ashyǵan» Januzaq Ákim óz hatynda «áıgili» Bataevanyń esimin berneshe ret yqylaspen ataıdy. Abaıdan qazirgi qazaqty qorǵaǵan bolyp, avtor Jurtbaıdan góri, Bataevany túsindirýge basymdyq beredi. «Okno overtona» tehnologıasy osy rette ádemi iske asqan: Baıtursynuly, Aımaýytuly, Áýezovten keıin «Abaıdy synaǵandar» dep Januzaq Ákim Bataevany qoıǵan! Januzaq Ákim ózi aıtqandaı, orys tili mamany Bataeva Alash Abaıtanýshylardyń qatarynda qalaı turady?! Avtor muny sońǵy esimge kózimizdi úırete berý úshin qoldanǵany aıqyn. Bul «okno overtona» – overton terezesi – jaǵymsyz, qoǵam birden qabyldamaǵan aqparatty osylaı sanaǵa sińirý tehnologıasy! Alash ǵalymdary qataryna sońǵy esimdi engizip alý ǵana! Jurttyń kózin úırete berý! Januzaq Ákimniń munysy jaramady.
Bataeva kim sonda?! Alashtyń Abaıtanýshylary sıaqty qazaq tiliniń kózi qyraǵy mamany ma? Ne bolmasa Abaıdy túpnusqada oqyp, joqqa shyǵaratyn deńgeıde me? Nege osy pikirdi bul adam shet elde ǵana aıtyp, sol jaqta boı tasalap júr? Nege eldegi jıyndarda júzi kórinip, úni shyqpaıdy? Januzaq Ákim myrzanyń osyndaı overtondyq «qolpashtaýymen» biz qazaqtyń bas aqynyn osylaı aıaqasty ete almaımyz!
– Ol úshin naqty áreket, júıeli jumys qajet emes pe? Bizde Abaı atyndaǵy ýnıversıtet, Abaı atyndaǵy ınstıtýt, arnaıy bólimder, Abaı jınaǵynyń avtorlyq quramy bar, munyń syrtynda ózderin Abaıtanýshy sanaıtyn qaýym da barshylyq. Olar nege únsiz?
– Munyń bári qazirgi ǵylymdy basqaryp otyrǵandardyń qaýqarsyzdyǵyn kórsetedi. Almatydaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn basqaryp otyrǵan bir belgili ǵalymdy atańyzshy? Joq! Ǵalymdar bar-aý, biraq olardy basqaryp otyrǵan – «NurOtannan» qalyp, «Amanatqa» ótpeı qalǵan sheneýikter! Solar saıası menedjer ǵana bolyp qala bermek. Al ǵylymǵa ǵalymdar kerek! Jas Abaıtanýshylardy qalyptastyrmaǵan, kúni búgin óz qara basynyń qamy úshin, óz aınalasyn ǵana qoldap otyrǵan qarasaqaldylardan arylatyn kez keldi. Jaǵdaı osylaı kete berse, Januzaq Ákim sıaqtylar ǵalymdarǵa aqyl aıtýǵa kóshedi áli. Ál-Farabı atyndaǵy ýnıversıtettiń Abaı Instıtýty shyǵarǵan Abaıtanýdyń 50 tom jınaǵynda Abaı sózine qatysty Álıhan Bókeıhannan bastap Qaıym Muhamedhanǵa deıingi ǵalymdar jınaqtaǵan búkil ǵylymı mátinder men derekter tuńǵysh ret júıelenip berilgen. Osy jınaq negizinde Abaıtaný kýrsyn qazirgi zamanaýı turǵyda jańǵyrtýǵa bolar edi. Biraq Abaıtaný ortalyqtarynyń jumysy bir-birimen úılestirilmegen. Árkim óz bilgenimen júrip jatyr. Abaıtaný zamanaýı, ǵylymı negizdi bolsa mundaı essizdik bolmas edi!
Januzaq Ákim «overton terezesi» turǵysynan óz pikirin «Qazaqqa qashan es kiredi?» dep Asqar Súleımenov aıtypty-mys» degen sózben támamdaǵan. Kúni keshe Álıa Bópejanǵa habarlastym: Súleımenovtyń qaı jınaǵynda bul sózder jazylǵan dep. Esh jerde jazylmaǵan! Bul sózdi aıtqan-mys, ony estigen adamdar tiri... Sovet kezinde shyǵarmasyn «Besin» dep namazdyń atymen ataǵan, qojanyń urpaǵy, Aıtotydaı ananyń uly Asqar Súleımenov bul sózdi aıtypty dep sanasaq ta, Adamzatqa es qashan kiredi? Osy sózdi qaıta-qaıta aıtýshylar! Logıkany, basty, mıdy shamaly qossańyzdarshy! Abaıdyń sózi qazaqqa ǵana emes, adamzatqa aıtylǵan amanat! Jaratýshy turǵanda, Odan jaratylǵan Adam men Adamzat qalaı esti bolýy múmkin? Abaıdy qaıta oqyńyzdarshy!
– Qazirgi ǵylym men bilimniń basty maqsaty – adamnyń synı sanasyn qalyptastyrýǵa negizdelip otyrǵany málim. Osy turǵydan alǵanda, Abaıdyń óleńderi de, qara sózderi de búgingi qoǵaǵa, adamǵa naǵyz qajetti dúnıe emes pe?
– Árıne. Mańaıyna, zamanǵa synı turǵydan qaraı almaǵan qoǵamnyń keleshegi joq ekenin qazir anyq kórip otyrmyz. Óz qazaǵynyń pendeligin: adam tánniń quly bolmas úshin onyń janýarlyq kemshilikterin synaǵan Abaıdy oqýlyqtan alyp tastaý myna zamanda kimge qajet? Nege áýeli Reseı patshasy, keıin sovet bıligi, endi aǵylshyntildi qaýym Abaıdy joqqa shyǵarýdy basty ıdeologıalyq qural etken? «Allanyń ózi de ras, sózi de ras! Áýeli aıat, hadıs – sózdiń basy!» degeni úshin emes pe? Abaı: «Atanyń uly ǵana emes, Adamnyń baýyry bola bil!» degeni úshin emes pe? Adamdy adamǵa qarsy qoıatyn pendeshilik: bes dushpanyn tanytyp, ony atap bergeni úshin emes pe?
Iá, Allanyń 99 esiminiń biri – Halyq. Táýelsizdik alǵan 30 jyl boıy óz elin tonap, qazaqty búgingi kedeılik joqshylyqqa tiregen halyq emes, uıymdasqan shaǵyn korrýpsıalyq top emes pe? Ondaı tobyrdy tanyp, ony qalaı jónge salýdy Abaı aıtyp ketken joq pa? Halyq pen tobyrdy shatastyrmaıyq! Olaı bolsa jalpy Adamdyq kodeksin, Qazaqtyń katehızısin aıqyndap bergen Abaıdy nege mektep oqýlyǵynan alyp tastaý kerek? Keleshek urpaq myna zamanda nasıhattalyp jatqan «túrli-tústi qundylyqtardy» qýyp ketýi úshin emes pe? Adamnyń pendeligin synap, aıýandyǵyn atap bergen Abaı bizge jyraýlardan kele jatqan, zamanǵa synı kózqaraspen qaraýdyń zananaýılyǵyn kórsetip ketken joq pa? Kúni keshe «Elbasy» degen ataýdy taýyp berip, «tarıhtaǵy qazaqtyń jalǵyz nury» degenderdiń búgin de tórge jaıǵasyp alǵandaryn kórgende men Abaı úshin uıalamyn. Ar, uıat degen qaıda?!
«Qazaqtyń Bas aqyny» degen ataqty Abaıǵa Alashtyń saıası elıtasy bergenin este saqtaıyq. Olar ot keship júrip Abaı sózinen rýhanı nár alyp, Otandy, qazaqtyń rýhanı qundylyqtaryn qorǵaýdy ózderine adamdyq paryz sanady. Abaıdy júregimen qabyldaǵan olar laýazym, aqy dámetpeı, shahıdtik ǵumyr keshti – biz úshin. «El búginshil, Meniki – erteń úshin!» dep qyrshynynan qıylǵandar Abaıdy totalıtarlyq zamanda qorǵaı alsa, búgingi bizdiń Abaıdy qorǵaǵan Jurtbaıdyń ár sózin synǵa alyp otyrýymyzdyń ózi – baryp turǵan Abaı meńzegen dushpandyq.
Qazirgi ǵylymnyń talaby – zamanaýı synı oılaý qajettiligi bizge Eýropadan kelgen joq. Hanyn «Dat!» dep toqtatqan qazaqtyń jyraýlarynan kele jatqan synı kózqarasty Abaı qalaı iske asyrdy? Otarlaýdyń zardabyn shekken Abaı óz mańaıyn – qazaǵyn synaýǵa májbúr bolyp, «qaıran sózim qor boldy tobyqtynyń ezine!» dep beker aıtpaǵan. Abaıdyń qazaqty ǵana emes, adamdy aıýandyqtan qutqaratyn sózderi qazaqqa ǵana emes, qazirgi adamzatqa aıtylǵan Amanat ekenin tanytatyn ýaqyt keldi. «Birińdi qazaq biriń dos, kórmeseń istiń bári bos!» dep Abaı esti qazaqqa aıtqan! Myna zamanda biz adam bolyp jalpyadamzattyq qundylyqtar negizinde ǵana aman qalýymyz múmkin. Jyrtqyshtyq, basqaǵa qorlyq kórsetý sıaqty áreketter birtindep keıin qalatyn ýaqyt kele jatyr.
Adam jany úshin kúres osy rette alǵa shyqty. Abaı Qazaqtyń ǵana bas aqyny emes, jalpyadamzattyq adamdyqtyń jolyn meńzep, ony bizge tanytýdy amanat etkenin este saqtaıyq. Olaı bolsa, kim bolsa sonyń Abaıǵa revızıa jasaýǵa, oqýlyqtan alyp tastaýǵa haqy joq. Qazirgi Abaıtanýǵa bilimdi, búgingi sózdi aıta biletin, Abaıdyń ár sózin qorǵaı alatyn daryndy jastardy tartý kerek. Zertteý ınstıtýttardyń basshylyǵyna osy jastar kelmeıinshe, kim bolsa sol Abaıtanýdy qor ete bermek.
– Áńgimeńizge rahmet!