Memleket basshysy 2 qyrkúıektegi Joldaýynda AES salý máselesi boıynsha jalpyulttyq referendým kúnin belgiledi. Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendeı, aldaǵy referendým aýqymdy jalpyulttyq dıalogtyń aıqyn kórinisi bolmaq. Bul mańyzdy saıası is-qımyl arqyly azamattar el bolashaǵyna qatysty mańyzdy máselede óz pikirin bildirip, tańdaý jasaıdy. Bul memleket pen qoǵamnyń, bılik pen halyq arasyndaǵy dıalogtyń naqty kórinisi bolmaq. Sonymen qatar, Prezıdent jolǵa qoıǵan «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasynyń is júzindegi kórinisi de referendýmda aıqyn baıqalady.
AIMAQQA QALAI ÁSER ETEDİ?
Qazaqstanda AES salý nemese salmaý máselesi qoǵamda bir jyldan beri talqylanyp kele jatqan taqyryp. Shyn máninde, AES salý jáne onyń qurylysy men qyzmeti tolyp jatqan kúrdeli ǵylymı jumystardan turatyndyqtan, bul másele boıynsha naqty mamandardyń pikiri kópshilikke mańyzdyraq. Byltyrdan beri energetıka jáne ıadrolyq fızıka salasynyń bilikti mamandary qoǵamdyq talqylaýlarǵa qatysyp, atalǵan taqyryp boıynsha ǵylymı túsindirý jumystaryn júrgizip keledi. Osy saladaǵy mamandarymyz AES salýdyń energetıkalyq jáne ekonomıkalyq mańyzy týraly kóptegen ǵylymı málimetterdi qoǵammen bólisti. Qazirgi tańda el azamattarynyń AES boıynsha túsinigi qalyptasty dep aıtýǵa bolady.
Halyq sheshimine eshkim aldyn ala kesim aıtpaıdy. Degenmen, elimizdiń bolashaq energetıkalyq táýelsizdigi men ekonomıkalyq damý kepili turǵysynan, sondaı-aq aımaqtaǵy ósip kele jatqan energıa suranysyn qanaǵattandyrý máselesine áser etetin osy bir mańyzdy qadamnyń halyqtyń talqylaýyna usynylýy erekshe mánge ıe. Bul, eń aldymen, saıası turǵydan úlken mańyzǵa ıe. Referendýmnyń mánin eki negizgi aspektiden qarastyrýǵa bolady. Birinshiden, bul elimizdiń ishki saıası-áleýmettik ómirine úlken áser etedi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óz ókilettiligi kezeńinde memleket basqarý júıesin reformalaýdyń baıypty ári tabandy prosesin alǵa jyljytyp keledi. Aýqymdy saıası-ekonomıkalyq reformalardy júzege asyryp jatqan elimizde jalpyulttyq referendým bılik pen halyq arasyndaǵy túsinistikti arttyryp, azamattardyń saıası qatysýyn kúsheıtedi. Sol arqyly ınklúzıvti ınstıtýttardyń qalyptasýyna qolaıly jaǵdaı jasaıdy.
Ekinshiden, AES máselesi boıynsha ótkiziletin referendýmnyń ózindik geosaıası mańyzy bar. Mysaly, Orta Azıa jáne kórshiles elderge Qazaqstandaǵy mańyzdy saıası sheshimderde el azamattarynyń pikiri, halyq tańdaýy mańyzdy ról atqaratynyn kórsetedi. Eger referendým nátıjesinde AES salynar bolsa, Qazaqstan aımaqtaǵy alǵashqy atom elektr stansıasyn qoldanýshy el retinde geosaıası mańyzyn arttyrady.
Atom energıasynan elektr qýatyn alýdy biz endi talqylap jatqanymyzben, álem úshin bul taqyryp talqylaýdy qajet etpeıtindeı deńgeıge jetti. Ásirese, damyǵan jáne qýatty ekonomıkasy bar elder óziniń ekonomıkalyq damýyn AES-ten alynatyn qýatpen baılanystyrady. Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap, álemde 100 jańa reaktor iske qosylsa, eskirgen 107 reaktordyń jumysy toqtatylyp, jańalarymen aýystyrylǵan. Qazirgi tańda álemde 60-qa jýyq atom elektr stansıasy salynyp jatyr, al taǵy 110 AES qurylysy josparlanyp qoıylǵan.
Nege álem elderinde atom energıasyna degen suranys artyp keledi? Bunyń jaýaby bolashaqtyń kórinisinde. Ásirese, adamzat klımattyń ózgerýi sıaqty tabıǵı qıyndyqtarǵa tap bolǵannan beri, zıandy shyǵaryndylary az, qaıta qoldanýǵa bolatyn energıa kózderine qajettilik tipten ósti. Eger álem elderi qazba otyndarynan alynatyn elektr qýatyn paıdalanýdy jalǵastyra berse, endi bir ǵasyrǵa jetpeıtin ýaqytta Jerdiń 70%-y jaramsyz bolýy múmkin. Sondyqtan qazirgi ýaqytta damýdyń kórsetkishi ekonomıkalyq ósimmen ǵana ólshenbeıdi, jasyl ekonomıkasy men energıasy damyǵan elder jetekshi bolyp sanalady.
Qorshaǵan ortaǵa zıandy gazdar shyǵarmaıtyn jáne turaqty energıa kózin qamtamasyz etetin AES-ke damyǵan elder kóbirek ınvestısıa salýda. Dúnıejúzilik ıadrolyq asosıasıanyń málimetterine saı, álemniń 33 elinde ıadrolyq reaktorlar jumys istep tur. 2022 jylǵy statısıkaǵa sáıkes, álemde óndirilgen elektr energıasynyń 9%-yn osy AES-ter qamtamasyz etedi, bul shamamen 2602 TVt/saǵ energıany quraıdy. Bizdiń elimiz sıaqty AES taqyrybyn talqylap nemese salýdy josparlap jatqan elderdiń sany 30-dan asady.
HALYQTYŃ DURYS TAŃDAÝ JASAÝY MAŃYZDY
6 qazanda ótetin referendýmnyń mańyzy zor jáne onyń el bolashaǵyna áseri mol. Referendýmda halyqtyń durys tańdaý jasaýy mańyzdy. Qoǵamdyq talqylaýlardan kórgenimizdeı, AES-ti qoldaýshylar da, oǵan qarsylar da bar. Bul qoǵamnyń zańdy qubylysy jáne árkimniń óz saıası tańdaýyn jasaýǵa quqyǵy bar. Degenmen, AES-ti ıadrolyq jarylystyń kózi, ekologıany búldirýshi jáne sýdy lastaýshy retinde kórsetýshiler de bar. Bir jyldan beri mamandar bul suraqtarǵa ǵylymı dálelder keltirip, túsinik berip keledi. Osy rette biz Almatydaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń mamanynan bul másele boıynsha pikir suradyq. «Taqyrypqa oraı» aıdarynan maman pikirin taba alasyzdar.
Tereńirek qarastyrsaq, aldaǵy referendým tek AES salý nemese salmaý máselesin ǵana sheshpeıdi. Sonymen qatar, Memleket basshysynyń reformalardy alǵa jyljytýdaǵy mańyzdy qadamy retinde de úlken mánge ıe. Halyq pen bılik arasyndaǵy dıalog eldegi saıası ınstıtýttardy nyǵaıtýǵa jáne bolashaqta mańyzdy sheshimderdi ortaq mámilege kelý arqyly sheshýdiń ónimdi tájirıbesin usynady.