Kóshede, qoǵamdyq oryndarda balaǵat sóz aıtyp, túkirgenderdi qatań jaza kútip tur
Budan bylaı beıádep sóz qoldanyp, qoǵamdyq oryndarda túkirgen nemese qoqys tastaǵan adamdar kóshe sypyrýǵa mindetteledi. Jyldyń basynda Senat tıisti zańdy maquldady.
El zańnamasynda negizi balaǵat sózder úshin jaýapkershilik burynnan bar. Desek te, keıingi kezderi adam kóp shoǵyrlanatyn jerlerde dórekilik kórsetip, aýzyna kelgenin aıta salatyn adamdar kóbeıgen. Byltyr naýryz aıynda bul áreket usaq buzaqylyq sanatyna engizilip, qoǵamdyq orynda beıádep sóz aıtqany úshin salynatyn aıyppul kólemi tórt esege ósken edi.
Basqa adamnyń ar-namysy men qadir-qasıetine tıetin aýyr sózder aıtyp, qorlaý – qylmystyq teris qylyqqa jatady. Zańgerlerdiń aıtýynsha, teris qylyq kórsetken adamdardy jaýapkershilikke tartý ońaı jumys emes. Eger bireý namysyńyzǵa tıip, ádepsizdik kórsetse, ony dáleldeıtin naqty aıǵaǵyńyz bolýy shart. Talap-aryz jazǵanda qolyńyzda mindetti túrde sózin dáleldeıtin beınejazba sıaqty aıǵaqtar dálel retinde usynylady. Sonda ǵana polısıaǵa tapsyryp, óz quqyǵyńyzdy qorǵaı alasyz.
TARIHTAN DEREK
Babalar zańy ne deıdi?
Qazaq tarıhynda adamdy jónsiz balaǵattap, jaman sóz aıtqandardy ádet zańy arqyly jazalap otyrdy. Balaǵat sóz aıtqan adamǵa aıyppul salýdy tarıhta Táýke han bastaǵan. Hannyń «Jeti jarǵy» ádet-ǵuryp zańdar jınaǵynyń besinshi jarlyǵynda «Kámeletke jetken balany týǵan ata- anasyna til tıgizip sókkeni úshin qara sıyrǵa nemese qara esekke teris mingizip, moınyna qurym ilip, búkil aýyldy aınaldyrý kerek» degen jaza belgilengen. Osy zandar jınaǵynda dinı senimge baılanysty qylmystyń eki túrine, birinshisi – Qudaıǵa til tıgizýge de jaza belgilendi (kelesisi Qudaıǵa senbeý). Onda «jeti kisi kýálik etse, Qudaıǵa til tıgizýshini taspen atyp jazalaǵan. Kápir bolǵan adamnyń búkil mal-múlki onyń týǵan- týystarynyń qaramaǵyna ótedi. Sultanǵa ne qojaǵa til tıgizse, ol adam bir toǵyz, ıaǵnı toǵyz mal aıyp tóleıdi, al sabasa, ıaǵnı qol jumsasa úsh toǵyz, ıaǵnı 27 mal tóleıdi» dep kórsetilgen.
TAQYRYPQA ORAI
Aıda BALAEVA, Mádenıet jáne aqparat mınıstri: Áleýmettik jaýapkershilikti arttyrýdyń tıimdi quraly
Memleket basshysy ákimshilik quqyq buzýshylyqtar týraly Kodekske mańyzdy túzetýlerge qol qoıdy. Onyń keıbiri eki aıdan keıin kúshine enedi. Eń basty ózgeristerdiń biri – ákimshilik jaza retinde qoǵamdyq jumystardy engizý. Sottyń sheshimimen jáne quqyq buzýshynyń kelisimimen taǵaıyndalatyn qoǵamdyq jumystar – ońaltý men áleýmettik jaýapkershilikti arttyrýdyń tıimdi quraly bolmaq. Ókinishke qaraı, qoǵamda aınalasyndaǵylarǵa qurmetsizdik tanytý jaǵdaılary jıi kezdesedi. Máselen, qoǵamdyq oryndarda túkirý, qoqysty orynsyz jerge tastaý, tártip erejelerin elemeý jáne taǵy basqalardy atap ótýge bolady.
Nazıra AIBAS, zańger: Qoǵamdyq jumystar sotpen ne jeke tulǵalardyń kelisimimen taǵaıyndalady
Kóshede balaǵat sóz aıtyp, ıaǵnı qoǵamdyq oryndarda dóreki sóz aıtyp, qoqys tastap, túkirse aıyppul salynady. Eger aıyppul tóleı almaı qalǵan jaǵdaıda, jazda kóshe sypyryp, qysta qar kúreıdi. Qoǵamdyq jumystar sotpen ne jeke tulǵalardyń kelisimimen taǵaıyndalady. Quqyq buzýshynyń turǵylyqty mekenjaıy boıynsha belgilenedi. Ol on saǵat pen júz saǵat aralyǵynda belgilenedi. Kún saıynǵy jumys ýaqyty bir saǵat pen tórt saǵatqa deıin bolady. Al eger adam oqýda bolsa nemese jumys isteıtin bolsa, qoǵamdyq jumystar onyń oqý, jumys ýaqytymen sáıkes kelmeýi kerek. Al eger de jumys istemeıtin bolsa, bir saǵattan segiz saǵatqa deıin qoǵamdyq jumysqa mindetteledi. Eńbek ýaqytynyń jalpy ýaqyty tórt aıdan aspaýy kerek. Biraq bul tártip qoldanylmaıtyn jaǵdaılar da bar. Júkti áıelder men balasy úsh jasqa tolmaǵan kelinshekter, kámelet jasyna jetpegen jasóspirimder, birinshi jáne ekinshi toptaǵy múgedektigi bar tulǵalar ákimshilik jazaǵa tartylmaıdy
Ózgelerdiń ónegesi
Álem elderi qalaı jazalaıdy?
- Ǵalamtordaǵy ashyq derekkózderge súıensek, Germanıa zańnamasyna sáıkes, mundaı quqyq buzýshylyq úshin aıyppulmen nemese bir jylǵa deıin (shartty túrde) jazalanýy múmkin. Al eger bul áreket qorlaý bolyp eseptelse, eki jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy kózdelgen. Ádette, sottar aıyppul taǵaıyndaýmen shekteledi.
- Al AQSH eń kóp balaǵat sóz aıtatyn elderdiń qataryna kiredi. Amerıkalyqtar bir-birinen balaǵat sózderdi jıi estıdi. Kóptegen shtattarda qoǵamdyq jerde balaǵat sózder aıtqany úshin aıyppul salynady, tipti, qamaýǵa alynady. AQSH Konstıtýsıasynyń besinshi túzetýine sáıkes mundaı shekteýler sóz bostandyǵyn buzý retinde túsindiriledi. Degenmen, anaıy sózder úshin aıyppuldar qarastyrylǵan. Qoldanylatyn jaza túri ár shtattyń ishki erejesine sáıkes ártúrli. Ár shtattyń turǵyndary ártúrli jaýapqa tartylady. Massachýsets shtatynda abaısyz sózge 200 dollar, Vashıngtonda ańdamaı sóılegenderge 250 dollar aıyppul tóleýge týra keledi. Al Kalıfornıa zańnamasynda 400 dollarǵa deıin aıyppul qarastyrylǵan.
- Birikken Arab Ámirlikterinde bireýdi balaǵattaǵandar bas bostandyǵynyn aıyrylýy múmkin. Parsy shyǵanaǵyndaǵy elderde balaǵat sóz aıtqandar úshin jaza qatań. Máselen, Birikken Arab Ámirlikterinde er adam habarlamada beıádep sózder jazǵany úshin 70 myń dollar aıyppul tólegen. Munda qoǵamdyq orynda ne ınternette bireýge til tıgizip, qoqan- loqqy kórsetkender 2 jylǵa deıin sottalǵan degen derek bar. Saýd Arabıasynda júgensizderdi bas bostandyǵynan aıyrýmen qatar dúre soǵý sekildi jaza da qarastyrylǵan. Bul elde ondaı áreketke barǵandarǵa dúre soǵylady. Avstralıada da boǵaýyz sóz úshin aıyppul qarastyrylǵan. Onyń kólemi 600 dollarǵa deıin jetedi. Budan bólek, elde «ózgeni qorlaıtyn qylyq» sekildi zań buzýshylyq bar. Oǵan máselen, násilshildik jatady. Mundaı áreketke barǵandar 3 aıǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin.
Almaty aqshamy. №6-7 (6569) 24 qańtar, 2025 jyl