Ortalyq Azıa – AQSH samıti kóp taraptyń nazaryn aýdardy. Sebebi, bul jıyn Qurama Shtattardyń Qazaqstandy qamtyǵan geosaıası aımaqqa jańa kózqaras ornatqanyn dáleldedi. «Alystan syılasyp» kelgen AQSH qazirgi jaǵdaıda aımaqtyń geosaıası mańyzyn tereń qarastyra bastady. Onyń birneshe túrli sebebin kórsetýge bolady, biraq eń negizgisi, árıne derjavalar básekesinde jatyr. Sonymen:
- Nú-Iorkte ótken 5+1 samıti neni ańǵartty?
- Qurama Shtattardyń aımaqtaǵy múddesi qandaı?
- Úderis aımaq elderine qalaı áser etýi múmkin?
Bul suraqtar qazir kóziqaraqty jurttyń kókeıinde tur. Óıtkeni, biz osy bir jyl ishinde Reseı, Qytaı, EO jáne AQSH syndy álemdegi eń negizgi kúsh ortalyqtarymen jeke-jeke bas qosyp shyqtyq. Óte qysqa aralyqta bolǵan aýqymdy júrister joǵarydaǵy suraqtardy qaıta-qaıta oılanýǵa ıtermelep jatqandaı.
«ALYSTAN SYILASÝ» STRATEGIASY
nemese Samıttiń tarıhı máni
Kezekti samıttiń zor tarıhı máni de bar. Bul Ortalyq Azıa elderiniń basshylary men AQSH prezıdenti ortasyndaǵy alǵashqy basqosý. Buǵan deıingi Aq úı qojaıyndarynyń eshqaısysy aımaqtaǵy bes el basshysymen ortaq ústel basyna otyrǵan emes. Onyń da ózindik mán-mańyzy bar-tyn. Qurama Shtattar buǵan deıin aımaqqa Edvard Shas aıtqandaı, «Alystan syılasý» (alystan áser etetin gegemonıa) strategıasyn qoldanyp keldi. Bylaısha aıtqanda, Vashıngton osy ǵasyr bastalǵaly nazaryn Aýǵanstanǵa, odan keıin Orta Shyǵysqa aýdaryp keldi. Bizdi qamtyǵan geosaıası aımaq Vashıngton úshin kóbinde Aýǵanstandaǵy strategıasyna janama róldegi óńir retinde qarastyryldy.
Árıne, dúnıe dóńgelegi basqa arnaǵa qaraı dóńgeledi. Qazir AQSH-tyń Aýǵanstandaǵy, Sırıa men Iraktaǵy, tutas Orta Shyǵystaǵy strategıasy ózgerdi. Aldyńǵy qatarǵa Úndi-Tynyq muhıt aımaǵy shyqty. Onda óziniń negizgi qarsylasy Qytaıdy jan-jaqty tejeý sharalaryn júzege asyryp jatyr (bul týraly da basylymymyzda keńirek saraptamalar berilip keledi). Al Vashıngtonnyń Orta Azıaǵa nazar aýdarýynyń ózi Úndi- Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy strategıasynyń belgili deńgeıde tabysty bolǵanyn kórsetedi. Sebebi, amerıkalyq tabysty strategıalyq jospardan keıin Qytaı teńiz-muhıttan yǵysyp, qurlyq jolynyń, Jańa Jibek jolynyń jandanýyna múddeli bola tústi. Bul Eýrazıa kindigindegi bizdiń aımaqtyń derjavalar arasyndaǵy básekedegi mańyzdylyǵyn arttyrdy.
Osylaısha Nú-Iorkte ótken samıtten keıin Ortalyq Azıanyń geo-strategıalyq mańyzynyń artqany resmı moıyndaldy deýge bolady. Keminde, qazirgideı kúrdeli jahandyq jaǵdaı bizdi osyndaı mańyzǵa ıe etip otyr.
EKONOMIKALYQ BAILANYS
AQSH-tyń aımaqtaǵy negizgi qadamy
Basqosýǵa deıin onda talqylanatyn taqyryptar jaıynda túrli taraptar ýáj keltirip kórgen. Keıbir batystyq basylymdar onda Ýkraına taqyryby sóz bolýy da múmkin, sebebi prezıdent Baıden ortaazıalyq áriptesterimen jeńil-jelpi máselelerdi talqylamaıdy degen de gápterdi kótergen. Biraq shynaıy jaǵdaıda aımaqtaǵy barlyq elder úshin tym názik taqyryptar kóterilmeıtini anyq edi. Aımaq ózine dástúrli yqpal etýshi taraptyń shymbaıyna batatyn kez kelgen máseleni syrtqy tarappen talqylaýǵa kóbinshe jol bermeıdi. Sondyqtan da Aq úıdiń syrtqy saıasat pen qaýipsizdik jónindegi keńesshisi Djeık Sallıvan aldyn ala jasaǵan málimdemesinde «Bul kezdesý eshbir elge qarsy baǵyttalmaǵan» degen sózdi basa aıtyp ótken bolatyn.
Al kezdesýde biz qaýipsizdik, ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne mańyzdy paıdaly qazbalar týraly sóz bolǵanyn kórdik. Atap ótkenimizdeı, aımaq úshin asa sezimtal taqyryptar atalmaǵanymen, AQSH prezıdentiniń aımaqtaǵy elderdiń aýmaqtyq tutastyǵynyń mańyzdylyǵyna qatysty sóz etýi birshama máselege jaýap boldy.
Anyq biletinimiz, Vashıngtonnyń syrtqy saıasattaǵy basym baǵytynyń biri – terrorızmge qarsy kúres. Dıalog ornatqan taraptardyń kez kelgenimen osy máseleni talqylamaı ótpeıdi. Bul rette de solaı boldy, prezıdent Baıden Ortalyq Azıamen terrorızmge qarsy kúres, shekara qaýipsizdigi jáne quqyq qorǵaý salalarynda yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa senim bildirdi. Ári Aq úı basshysy atalǵan salalarda Qurama Shtattardyń aımaq elderimen yntymaqtastyǵynyń qazirge deıingi jetistigi retinde 90 mlrd dollar ınve stısıa salyp úlgergenin jetkizdi. Bunysy qarym-qatynasty damytýdyń qosalqy baǵyty retinde tańdalyp otyrǵanyn kórsetti.
Jıynnyń negizgi kótergen taqyryby retinde ekonomıkalyq baılanysqa aıryqsha toqtalýǵa da týra keledi. Olaı deıtinimiz, ekonomıkalyq baılanys AQSH pen aımaqtyń basty baǵyty bolyp qala beredi. Aımaq elderi, ásirese, Qazaqstan AQSH-qa saıası turǵydan mańyzdy bolyp tursa da, taraptar ortasynda qazirgi kezeń úshin ekonomıkalyq baılanystar arqyly qarym-qatynasty damytýdan artyq jol joq. Vashıngton saýdany jetildirý jáne jeke sektorǵa ınvestısıa quıý boıynsha amerıkalyq kompanıalardy yntalandyrýǵa nıetti. Jıynda bul jaǵy tipti de anyq baıqaldy.
EKİ ALPAÝYT EL
nemese jahandyq básekeniń bir ushy
Eleýsizdeý kóringenimen, 5+1 samıtinde sóz bolǵan mańyzdy mıneraldar taqyrybynyń astarynda birqatar máseleler jatyr. Qazir damyǵan elderdiń jasyl energıa óndirýge ári osy baǵytta táýelsizdikke basa mán berip jatqany belgili. Al jasyl energıa tehnologıalary úshin (kún batareıalary sekildi) hrom, mys, nıkel jáne lıtıı sekildi qazba mıneraldardyń mol resýrsy kerek. Aımaq elderi, ásirese, Qazaqstan bul mıneraldardyń mol qoryna ıe. Dál jıynmen bir ýaqytta Qytaı ókili de baǵaly mıneraldar boıynsha Qazaqstannan jańa kelisim izdep kelgeni jaı ǵana sáıkestik emes. Qytaı mańyzdy mıneraldar naryǵynda jahandyq kóshbasshy bolyp turǵan el. 26 túrli baǵaly mıneraldardy eksporttaıdy, tipti olardyń keıbirine qol jetkizý úshin Qurama Shtattar qytaılyq ımportqa táýeldi. Eki alpaýyttyń bir ýaqytta ortaq másele boıynsha aımaq elderimen sóılese bastaýy qyzyp turǵan jahandyq básekeniń bir ushy. Bunyń ózi aımaq elderi qazirdiń ózinde jahandyq derjavalar básekesindegi túıinniń birine aınalyp keledi degendi bildiredi.
«Almaty-akshamy», №113, 23 qyrkúıek, 2023 jyl