Halyqaralyq ózender kúni úlken jáne kishi ózenderdi qorǵaý oıynan týyndaǵan.
14 naýryzda kóptegen elderde halyqaralyq ózender kúni (ózenderge arnalǵan halyqaralyq kún) atap ótiledi, ol buryn halyqaralyq bógetterge qarsy kúres kúni, ózender, sý jáne ómir úshin dep ataldy, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Bul kún, sondaı-aq, álemde «Halyqaralyq bógetterge qarsy is-qımyl kúni» retinde belgili, ol amerıkandyq «Halyqaralyq ózender jelisi» qoǵamdyq uıymynyń bastamasymen ekologıalyq kúnder kúntizbesinde paıda boldy.
1997 jyly naýryzda Brazılıanyń Kýrıtıba qalasynda, iri bógetterdiń qurylysyna qarsy alǵashqy halyqaralyq konferensıa ótti, ol jańa merekeniń qurylýyn qoldady jáne «Ózenderdi, sýdy jáne ómirdi qorǵaý úshin bógettermen kúres kúnin jyl saıyn 14 naýryzda atap ótýge sheshim shyǵardy. Kúnniń urany: «Ózender, sý jáne ómir úshin!».
20 eldiń jurtshylyǵyn biriktirgen Konferensıa mańyzdy mindet qoıdy: ózen baseınderin basqarýdyń demokratıalyq ádisterin ázirleý. Delegattar óz úndeýinde kelesi sandardy keltirdi: sońǵy jarty ǵasyrda bógetterdiń salynýyna baılanysty 60 mıllıonǵa jýyq adam týǵan jerlerinen ketýge májbúr boldy jáne jarty mıllıon sharshy shaqyrymǵa jýyq qunarly jerler men ormandar sý astynda qaldy. Sol sebepti, konferensıaǵa qatysýshylar iri bógetterdiń buzylý qaýpi men yqtımal saldaryn jáne onyń qandaı qurbandar men zardaptarǵa ákelýi múmkin ekenin baǵalaýǵa shaqyrdy.
Konferensıa barlyq jasalatyn amal-áreketterdi jáne úkimetterdi, halyqaralyq agenttikter men ınvestorlardy «Sý ólim emes, ómir syılasyn!» degen uranmen iri bógetterdiń qurylysyna olardy salý jobalaryna halyqaralyq táýelsiz saraptama júrgizilgenge deıin, sondaı-aq adamdar men tabıǵatqa keltirilgen zalal ótelgenge deıin moratorıı belgileýge shaqyrdy,
Bógetke qarsy álemdik qozǵalystyń aldynda, ıaǵnı, 1998 jyly osy kúni álemniń 20-dan astam elinde, sonyń ishinde Brazılıa, Úndistan, Taıland, Avstralıa, Reseı, Japonıa, AQSH-ta 50-den astam narazylyq aksıasy ótti.
Birinshi jyly demonstrasıalarǵa, narazylyq hattaryn jiberý, ózenderdi tazartý naýqandaryna 10 myńnan astam adam qatysty. Kelesi jyly qatysýshylar 100 myńnan asty.
«Rettelmeıtin ózenderdiń sany tez azaıyp bara jatqandyqtan, biz bógetterdiń ózenderge ǵana emes, basqa da tabıǵı nysandar men qubylystarǵa áserine tap bolýymyz múmkin. Endi biz ózenniń tabıǵı aǵynynyń buzylýynan bolatyn zıandy baǵalaı almaımyz jáne onyń saldary paıda bolǵan kezde kesh bolady», - delingen Dúnıejúzilik sý forýmy (World Water Forum) baǵdarlamalarynyń úılestirýshileriniń biri Iýta Kollerdiń bógetter boıynsha esebinde.
Dúnıejúzilik sý forýmynyń halyqaralyq Tushshy sý baǵdarlamasynyń dırektory Djeıms Pıttok: «Katrına daýylynyń Jańa Orleanǵa áseri Mıssısıpı ózeniniń adamnan ekojúıesin buzǵany úshin kek alýynyń aıqyn mysaly deýge bolady», — dedi. — Bóget aǵys boıymen aǵýy tıis qumdy, laıdy, basqa da túbindegi shógindilerdi ustap qalady. Bul óz kezeginde ózen aǵysymen keletin tirshilik náriniń súzilip, bos qalýyna ákeledi.
Álemdegi eń úlken 177 ózenniń (uzyndyǵy 1 myń shaqyrymnan astam) úshten birinde ǵana negizgi arnasynda bógetter nemese basqa qurylystar joq. 21 úlken ózen óz bastaýynan saǵasyna deıin erkin aǵady. Kongo, Amazonka jáne Lena sıaqty uly ózenderdiń taǵy 43 úlken salasy rettelmegen kúıinde qalyp otyr. Ózenderde bógetter salý - búkil planetanyń tabıǵatyna qaýip tóndiretin qaýipti úrdis. İri bógetterdiń jarylýynan yqtımal qurbandar men apattar qandaı saldarǵa ákelýi múmkin ekenin túsiný mańyzdy.
Rettelmegen ózenderdiń kópshiligi búginde Azıada, Ońtústik jáne Soltústik Amerıkada. Dúnıejúzilik sý forýmynyń boljamy boıynsha, álemdegi árbir tórtinshi iri ózen aldaǵy 15 jylda retteledi. Biraq bógetterge qarsy belsendiler álemniń ártúrli elderindegi bógetterdi buzýǵa umtylyp, belsendi jumysyn jalǵastyrýda.
Taqyrypqa oraı
Elimizde irili-usaqty 85 myń ózen bar. Olardyń ishinde 7 ózenniń (Ertis, Tobyl, Esil, Jaıyq, Syrdarıa, İle, Shý) uzyndyǵy 1000 km-den asady. Esterińizge sala keteıik, saıtymyzda buǵan deıin Qazaqstandaǵy eń uzyn 5 ózen jaıly jazǵan bolatynbyz.